Дзяўчынка. А я, мама, добра помню чорнага чалавека, які загарнуў мяне ў коўдру. Я яго адразу ж пазнаю. Як бы мне хацелася яго ўбачыць, пацалаваць.
Баналь (аддае шэптам нейкі загад пісару. Неўзабаве жандар уводзіць у залу пасяджэння чалавек дзесяць.). Зірні на гэтых людзей, дзіця, ці ведаеш ты кагонебудзь з іх?
Дзяўчынка (шукае вачыма знаёмы твар і нарэшце радасна кідаецца на шыю Піту). Вось хто ўратаваў мяне!.. Ён загарнуў мяне ў коўдру і вынес з агню. Ага, гэта ён, не рабіце яму зла, спадар афіцэр, адпусціце яго з намі.
Баналь (звяртаючыся да Піта). Вы ўсё яшчэ будзеце адмаўляцца?
Капрал Піту. Не, прызнаюся! (Цалуючы дзяўчынку). Бедны анёлачак, ты загубіла мяне. Цяпер мне не мінаваць смяротнага прысуду. І аднак жа, калі б я даў табе згарэць. (Расчулена). Але ж у мяне ў самога ёсць жонка і дачка! (Выходзіць. Па знаку Баналя жандары выводзяць астатніх камунараў).
Уражвае! Як усё неадназначна ў любой рэвалюцыі!
А вось побач з «Парыжскай Камунай» Жуля Валеса на маёй кніжнай паліцы стаіць таксама просценькая, здавалася б, непрыкметная, амаль брашурка, кніжачка «У добраахвотным выгнанні» Элеаноры Паўлючэнкі.
На мой погляд, дзекабрыстыка ў мяне сабрана, здаецца, няблага: двухтомнік «Пісьменнікі-дзекабрысты ва ўспамінах сучаснікаў» у «Серыі літаратурных мемуараў», томікі і тамы, двухтомнікі выбраных твораў дзекабрыстаў Кандрація Рылеева, Аляксандра Адоеўскага, Вільгельма Кюхельбекера, Аляксандра Бястужава (Марлінскага), першага дзекабрыста Уладзіміра Раеўскага, у «ЖЗЛ» — біяграфіі Рылеева і Адоеўскага, успаміны найлепшага сябра Пушкіна — Івана Іванавіча Пушчына, акварэлі Мікалая Бястужава, на якіх — Чыцінскі астрог і жыццё катаржан.
Вядома, самым прыкметным і папулярным паэтам сярод катаржан быў князь Аляксандр Адоеўскі. Гэта ён напісаў адказ на пасланне Пушкіна ў Сібір:
Струн вещих пламенные звуки
До сердца нашего дошли.
К мечам рванулись наши руки,
Но лишь оковы обрели.
Потым, калі яго па загадзе цара адправілі радавым у Каўказскі корпус, ён пасябраваў там з Міхаілам Лермантавым, які прысвяціў яму свой верш «Памяці А. І. Адоеўскага».
Аляксандр Бястужаў-Марлінскі быў крыху ў ценю сваіх сяброў — Рылеева і Адоеўскага. Ён — паплечнік Рылеева, з якім яны разам выдавалі «Полярную звезду», ён сябра Пушкіна, які гаварыў пра яго як пра «чалавека ў вышэйшай ступені сімпатычнага, дасціпнага, але калючага», чалавека, які заўсёды выклікае спрэчкі. 14 снежня Бястужаў вывеў на Сенацкую плошчу Маскоўскі полк. Яго абвінавацілі ў тым, што ён «задумваў царазабойства і знішчэнне царскай сям’і», і прысудзілі да вышэйшай меры пакарання — да адсячэння галавы, якое заменена было потым катаргаю. Затым ён служыў радавым на Каўказе і загінуў у сутычцы з горцамі.
Старэйшы з братоў Бястужавых — Мікалай Аляксандравіч — прывёў на Сенацкую 1100 матросаў Гвардзейскага экіпажа. Адбываў катаргу на Нерчынскіх рудніках. А ў ссылцы ён адкрыў у сабе яшчэ адзін выключны талент і зрабіўся славутым сярод катаржан мастаком.
Мікалай Бястужаў стварыў цэлую галерэю выдатных жаночых партрэтаў!
Марыя Мікалаеўна Валконская, Кацярына Іванаўна Трубяцкая, Марыя Казіміраўна Юшнеўская, Аляксандра Іванаўна Давыдава, Каміла Пятроўна Іванова, Лізавета Пятроўна Нарышкіна, Ганна Васільеўна Розен, Аляксандра Рыгораўна Мураўёва, Наталля Дзмітрыеўна Фанвізіна, Паліна Ягораўна Аненкава.
Усе яны — графіні, княжны, баранесы, генеральшы, жонкі палкоўнікаў ды падпалкоўнікаў. Маладыя і прыгожыя, амаль дзяўчаткі — ім жа тады ў асноўным было ўсяго па 20—25 гадоў! Але ўсе ужо задумлівыя і зажураныя — хоць бы дзе адна ўсмешка.
Яны, шукаючы ў далёкай Сібіры, завеянай снягамі і скаванай марозамі, тыя Нерчынскія руднікі, той Чыцінскі астрог, той Пятроўскі завод, не па гадах пасталелі, зрабіліся дарослымі.
У Сібір на катаргу сасланы 23 жанатыя дзекабрысты. Яны ж — маладыя! Хтосьці толькі што ажаніўся, жонкі ж іншых ужо цяжарныя, чакаюць дзяцей. Словам, жонкі чакаюць дзяцей, а мужы — арышту. Пасля задушэння паўстання, нібы на зло ўсяму, у іх, катаржан, з’явілася на свет аж дзевяць немаўлятак!
І вось яны, гэтыя дзяўчынкі, вераніцаю, адна за адной паехалі за сваімі, закаванымі ў кайданы, мужамі. У турмы, у астрогі, абгароджаныя зацясаным уверсе коллем. У руднікі, «во глубину сибирских руд».
І праўда, подзвіг, вялікі, не зважаючы ні на што, подзвіг зрабілі дзекабрысты! Аднак яшчэ большы, здаецца, подзвіг, подзвіг-ахвяра, іхні, жонак дзекабрыстаў.
Яны, маладыя, прыгожыя, у самым росквіце жыцця, ім бы толькі радавацца гэтай сваёй маладосці і дзетароднасці. Ім бы толькі жыць і цешыцца жыццём. А яны ірвуцца ў добраахвотнае выгнанне, у астрожныя камеры сваіх каханых.