Усяслаў. Жахлівыя ахвяры… Яраславічы не толькі дашчэнту разбурылі Менск. Яны вынішчылі ўсіх мужчын і ўзялі на шчыт жанчын і дзяцей. Знік горад на рацэ Менцы. Я ж амаль усіх сваіх вояў паклаў тут, на рацэ Нямізе.
Рагнеда. Ты, князь, на Нямізе засланіў дзяржаву Полацкую і сам ацалеў. Ахвяры меншыя за тое, што ты ўратаваў. (Паўза.) Хто ведае, чым заплоціць яшчэ Айчына наша, каб ацалець і выжыць у гэтым несправядлівым і неміласэрным свеце. (Знікае.)
Сцэна зацямняецца.
Дзея першая
I
Гарачы летні дзень. Усяслаў у белай сарочцы сядзіць каля паходнага шатра. Сыны яго, падлеткі, Рагвалод-Барыс і Глеб б’юцца на мячах. Усяслаў з цікавасцю назірае за будучымі воямі, а потым рашуча ўстае.
Усяслаў. Іду на «вы»! Падрыхтуйцеся са мною біцца!
Княжычы ў захапленні ад прапановы і рашуча займаюць пазіцыі — двое супраць аднаго.
Глеб (з радасцю). Трымайся, няшчасны!
Рагвалод-Барыс (сурова). Перад табою Усяславічы!
Прыгожа, з пераменным поспехам ідзе паядынак, пакуль Усяслаў адначасова і нечакана не выбівае мячы з рук княжычаў і становіцца на іх. Сорам паразы засмучае юнакоў.
Усяслаў. Меч рукою моцны… і, між іншым, галавою таксама. (Павучальна.) Беручыся за меч, варта падумаць, а ці пры боку нож мой востры. А то і галовы згубіць можна, а не толькі мячы. Вас жа двое супраць аднаго. Проста сорам. (Паднімае мячы, кідае сынам. Яны спрытна ловяць іх.)
Нечакана з’яўляецца чалавек у лахманах. Галава яго перавязана, на шчацэ глыбокі шрам. Пры боку меч. Ён крыху кульгае. Княжычы кідаюцца паміж князем і незнаёмым, гатовыя бараніць бацьку.
(І здзіўлена, і радасна.) Даніла?!
Даніла. А хто ж…
Усяслаў. Ну, доўга жыць будзеш, ваявода! Дружына па табе ўжо трызну справіла… (Абдымае Данілу.)
Даніла. Хоць карай, княжа, хоць мілуй — не па сваёй волі я пасля Нямігі ў Яраславічаў гасцяваў. Амаль мёртвым узялі. У шатры самога Ізяслава ачомаўся.
Усяслаў. За што ж такі гонар ваяводзе Усяслава? Маглі б і каля шатра зарэзаць? Не пазнаю Яраславічаў…
Даніла. Я і сам спачатку здзівіўся.
Усяслаў. Мучылі? Здзекаваліся?
Даніла. Зусім наадварот. Кармілі, лячылі, прыручалі і, вядома ж, бераглі, як вока. Толькі перад тым, як да цябе накіраваць, кайданы з рук і ног знялі.
Усяслаў (здзіўлена). Да мяне, кажаш?
Даніла. Ну, а да каго ж яшчэ? Менавіта за паслугу яны мяне і ўлашчвалі.
Усяслаў (строга). Хопіць загадак!..
Даніла. Княжа, размова ў мяне з вока на вока.
Усяслаў глядзіць на сыноў, тыя знікаюць.
У паслы, княжа, рыхтавалі мяне Яраславічы, як на справе сталася. Адпускаючы, сказалі: да князя Усяслава пойдзеш і скажаш, што князь кіеўскі Ізяслаў, князь чарнігаўскі Святаслаў і князь пераяслаўскі Усевалад міру з князем Усяславам хочуць. Няхай, маўляў, з сынамі ў ладдзі пераедзе раку, не зробім яму ліха. Абяцалі крыж чэсны пацалаваць. Ужо і папа з Кіева прывезлі.
Усяслаў. Міру, кажаш, хочуць?! А мо і праўду кажа Рагнеда Рагвалодаўна?! Мо і не пацярпеў паразы князь Усяслаў?! I не Яраславічы, а я застаўся стаяць на касцях Нямігі. Я — і пераможца! I не я іх, а яны мяне клічуць на перамовы! У памяць ім, як зарубку на мячы, пастаўлю новы Менск на крывавай Нямізе і Свіслачы. (Вельмі спакойна.) З дружынамі князі?
Даніла. На Нямізе іх дружыны. А каторыя з вояў ацалелі, раны залізваюць.
Усяслаў. А князі што?
Даніла. П’юць, балююць, палююць, рыбу ловяць.
Усяслаў. Дзе ловяць?!
Даніла. На Ршы і ў Дняпры, вядома.
Усяслаў. Вось гэта ўжо цікава.
Даніла. Я таксама думаю, што маглі б яны і пад Кіевам лавіць.
Усяслаў. Абяцаў рыбаловам вярнуцца, калі я да іх на юшку рашу ехаць?
Даніла. Рашыш ехаць — і я з табою, але глядзі, князь…
Усяслаў (перапыняе). Пагуляй, ваявода. Адзін пабуду.