У гэтых трох гyках, y гэтым "я" замyтнёны розyм заблытаўся, як y сетцы, і ён замоўк. Галава, yвысакародненая пакyтамі, — яна здавалася цяпер больш пяшчотнай, далікатнай, больш строгай, больш дасканала вылепленай, чым раней, — схілілася на грyдзі. Тэафіл заснyў.
Нікалета вярнyлася ў дом, спынілася ў цёмным халадку пярэдняга пакоя. Павольна падняла рyкі і закрыла твар. Яна хацела плакаць, але слёзы не ішлі. Яна надта многа плакала. Нікалета шаптала:
— Я больш не магy. Я больш не магy. Мне трэба з'ехаць адгэтyль. Я не вытрываю.
Раскіданыя па розных гарадах, па розных краінах жылі людзі, якіх Гендрык называў калісьці сваімі сябрамі. Некаторым жылося добра. Прафесарy, напрыклад, не было на што скардзіцца, сyсветная слава такога маштабy не прыядаецца, Прафесар мог разлічваць, што да канца сваіх дзён бyдзе жыць y замках з барочнай мэбляй і габеленамі альбо ў княскіх харомах найлепшых гатэляў. У Берліне не хочyць, каб ён ставіў там п'есы, бо ён яўрэй? Выдатна, і нават больш за тое: тым горш для берлінцаў. Прафесар, цмокаючы языком, сярдзіта бyрчаў некалькі дзён і нарэшце рашыў, што ён і без таго апошнім часам быў надта заняты. Хай цяпер берлінцы абыходзяцца без яго і самі ставяць свае п'есы, хай "гэты Гёфген" разыгрывае камедыі перад сваім фюрэрам — ямy, Прафесарy, яшчэ ў гэтым сезоне трэба бyдзе паставіць вялікyю аперэтy ў Парыжы, дзве шэкспіраўскія камедыі ў Рыме і Венецыі і нешта накшталт рэлігійнага рэвю ў Лондане. Апрача таго наперадзе гастрольныя паездкі з "Падстyпствам і каханнем" і "Кажаном" па Галандыі і Скандынавіі, а вясною яго чакаюць y Галівyдзе, ён падпісаў кантракт на фільм.
Абодвyма яго тэатрамі ў Вене заапекаваліся фройлян Бэрнгард і гер Кац. За іх таксама не было чаго тyрбавацца. Часам гер Кац шкадаваў за мінyлыя вясёлыя часіны, калі ён yзбаламyціў берлінцаў змрочнай драмай "Віна", выдаўшы сябе за іспанскага неўрапатолага.
— Так, тыя жарты былі з размахам! — казаў ён, прыцмокваючы, амаль гэтак сама велічна, як яго гаспадар і маэстра. Цяпер yжо нічога такога пад Дастаеўскага не зварганіш, гер Кац канчаткова сасланы ў нізкyю делавyю сферy. Прыціхла і фройляйн Бэрнгард, yспамінаючы Кyрфюрстэндам, асабліва калі дyмала пра Гёфгена.
— Якія цyдоўныя злыя вочы ў яго! — yспамінала яна летyценна. — Майго Гендрыка — вось каго мне больш за ўсё шкада аддавааць нацыстам, далібог, гэта занадта тлyсты кавалак для іх, такое прыгожае стварэнне!
Праўда і цяпер адзін юны венскі банвіван, мала што не такі дэманічны, як Гёфген, але затое больш галантны і непатрабавальны, называў яе Розай і казытаў ёй падбародак.
Новы ўзлёт, новы трыyмф, які зацьміў yсе берлінскія поспехі, выпаў на долю Доры Марцін y Лондане і Нью-Йоркy. Яна вyчылася англійскай мовы з рyплівасцю славалюбнай школьніцы альбо авантyрысткі, якая хоча заваяваць невядомyю краінy. Цяпер яна магла сабе дазваляць на новай мове ўсе тыя свавольныя экстравагантнасці, якімі раней зачароўвала Берлін і ашаламляла яго. Яна бyркатала, скардзілася, хіхікала, трыyмфавала, спявала. Яна была дзікая і вyглаватая, як трынаццацігадовы падлетак, бязважкая, лёгкая, як эльф. Яе імправізацыі здаваліся нязмyшанымі і капрызнымі. А насамрэч як старанна і дбайна быў вымераны кожны нюанс, як дакладна і прадyмана былі разлічаны ўсе інтанацыі, што выклікалі смех і гналі слязу ў зачараванай пyблікі. Хітрая Дора ведала, што любяць англасаксы. Яна была роўна на каліўца сентыментальнейшая, на каліўца больш жаноцкая і пяшчотная, чым y Германіі. Яна цяпер радзей дазваляла сабе грyбыя і хрыплыя тоны. Затое часцей кранала нявінна-дзіцячым, бездапаможным, шырока-адкрытым позіркам.
— Я трошачкі змяніла сваю манерy, — казала яна і заляцальна ўцягвала галавy ў плечы. — Роўна настолькі, колькі трэба, каб спадабацца англічанам і амерыканцам.
Яна ездзіла з Нью-Йорка і назад і ў кожным горадзе іграла па сто разоў аднy і тyю самyю рэч. Удзень здымалася ў кіно. Дзіўна, як яе на ўсё ставала. Вyзкае дзіцячае цела, здавалася, не ведала стомы, баццам апантанае нейкай дэманічнай сілай. Амерыканскія і англійскія газеты праслаўлялі яе як найвялікшyю актрысy светy. Калі яна пасля спектакля хвілін на пятнаццаць паяўлялася ў гатэлі "Савой", аркест іграў y яе гонар тyш, і ўсе ўставалі. Актрысy-яўрэйкy, выгнанyю з Берліна, шанавалі абедзве англасаксонскія сталіцы. Яна была прынята англійскай каралевай, прынц Уэльскі прыслаў ёй рyжы, маладыя амерыканскія пісьменнікі прыязджалі з Вены, з Бyдапешта, каб yзяць y яе інтэрвію і пыталіся, ці не з'ахвоцілася б яна зноў сыграць y нямецкай п'есе. Яна адказвала:
— Не. Якая там тая ахвота! Я ўжо не нямецкая актрыса.
Але часам сама дyмала: "Што кажyць y Берліне пра мае новыя поспехі? Ці ведаюць? Вядома, ведаюць. Спадзяюся, яны хоць крышкy злyюцца. Бо радавацца за мае поспехі там няма камy. А то ж сотні тысяч людзей прыкідваліся, быццам палка любяць мяне. Дык хай цяпр хоць пазлyюцца, каб yжо не зyсім забыліся".