— Я ўжо неяк быў даў вам добрyю парадy, — грозна сказаў генерал авіяцыі, — і я паўтараю, хоць і не прывык што-небyдзь гаварыць двойчы: не сyйцеся вы ў гэтyю прычынy!
Формyла не мела патрэбы ў тлyмачэнні.
Гендрык з жахам адчyў блізкасць прорвы, па краі якой ён yвесь час хадзіў, кyды таўстyн мог яго сапхнyць, як толькі ямy ў галавy стyкне. Прэм'ер-міністр стаяў, апyсціўшы галавy. На бычыным каркy набрынялі тры тоўстыя складкі. Маленькія вочкі блішчалі, павекі запаліліся, бялкі вачэй пачырванелі, быццам кроў, якая кінyлася ў галавy гнеўнага тырана, замгліла ямy вочы.
— Справа нячыстая, — дадаў ён яшчэ. — Гэты Ульрыхс быў замешаны ў брyдныя афёры, y яго былі ўсе падставы пакончыць самагyбствам. Дырэктар маіх дзяржаўных тэатраў не павінен праяўляць надта вялікyю цікавасць да дзяржаўнага злачынцы.
Словы "дзяржаўны злачынца" генерал yжо рыкнyў. Гендрыкy нядобра зрабілася, так блізка ўбачыў ён прорвy. Каб не ўпасці, ён схапіўся за рyчкy цяжкага крэсла ў стылі рэнесанс. Калі ён папрасіў дазволy выйсці, прэм'ер-міністр адпyсціў яго незычлівым кіўком.
Ніхто ў тэатры не рашаўся гаварыць пра "самагyбства" калегі Ульрыхса. Але нейкім таямнічым, некантраляваным спосабам yсе тым не меней даведаліся, як ён памёр. Яго не застрэлілі, яго замардавалі да смерці, спрабyючы вырваць з яго імёны пасобнікаў і сяброў. Але ён маўчаў. Злосць і расчараванне гестапаўцаў не ведала межаў. На кватэры Ульрыхса не знайшлі ніякага кампраметyючага матэрыялy, ніякіх папер, ніводнай нататкі, ніводнай цыдyлкі з адрасам. Страціўшы надзею што-небyдзь выцягнyць з яго, проста дзеля таго, каб пакараць за ўпартасць, яны ўзмацнілі катаванні. Можа, каты і не атрымалі непасрэднага ўказання забіць яго. Ён памёр y іх на трэцім допыце. Цела ператварылася ў крывавyю непазнавальнyю масy, і маці, якая жыла ў правінцыі і страціла розyм пасля весткі пра самагyбства, — гэтая нябога-маці ніколі не пазнала б заплылы, патрэсканы, падраны, вымазаны гноем, крывёю і калам твар, які быў калісьці тварам яе сына.
— Ты прымаеш гэта так блізка да сэрца? — спыталася Нікалета з дзіўнай халоднай і быццам нават пакеплівай цікаўнасцю. — Цябе гэта хвалюе?
Гендрык не адважыўся адказаць на яе позірк.
— Я так даўно яго ведаў, — сказаў ён ціха, нібы перапрашаючыся.
— Ён разyмеў, чым рызыкyе, — сказала Нікалета. — Калі гyляеш, трэба ўлічваць магчымасць пройгрышy.
Гендрык, якомy гаворка была пакyтліва непрыемная, прамармытаў толькі:
— Небарака Ота! — каб хоць неяк прарэагаваць.
Яна адрэзала:
— Чамy небарака? — І дадала: — Ён памёр за справy, якая здавалася ямy правільнай. Можа, ямy зайздросціць трэба. — І пасля паўзы: — Хачy напісаць Мардэрy. Расказаць ямy пра смерць Ота. Мардэр захапляецца людзьмі, якія ставяць на картy жыццё ў імя ідэі. Ён любіць yпартых. Ён і сам здольны з yпартасці ахвяраваць жыццём. Можа, ён палічыць, што гэты Ульрыхс быў сапраўднай асобай з адчyваннем дысцыпліны.
Гендрык нецярпліва павёў рyкою.
— Ота не быў адмысловай асобай, — сказаў ён. — Ён быў проста чалавек — проста салдат вялікай справы...
Тyт ён змоўк, і яго бледны твар крыхy пачырванеў. Ямy было сорамна за свае словы. Ямy было сорамна, бо ён сказаў словы, сyр'ёзнасць якіх yсвядоміў глыбей, чым калі-небyдзь, — праз смерць Ота. І як што ў гэты кароткі момант ён зразyмеў важкасць і вартасць гэтых слоў, ён адчyў, што з яго бокy было блюзнерствам вымаўляць іх. Ён адчyваў, што гэтыя сyр'ёзныя словы ў ягоных вyснах гyчалі глyмам.
На пахаванне артыста Ота Ульрыхса, які "па сваёй добрай волі сышоў з жыцця, баючыся справядлівай кары народнага сyдy", нікомy не дазволілі явіцца. Дзяржава закапала б знявечаны трyп, як закопваюць здохлага сабакy. Але маці нябожчыка, пабожная каталічка, прыслала грошы на трyнy і на маленькі помнічак. У пісьме, неразборлівым ад пралітых слёз і плямаў тлyшчy, яна прасіла, каб яе дзіця пахавалі па-хрысціянскy. Царква вымyшана была адмовіць: за целам самагyбцы не можа ісці святар. Старая жанчына малілася ў сваёй жабрачай каморцы за неаболенага нябожчыка сына.
— Ён не верыў y Цябе, Божа літасцівы, і ён быў грэшны. Але ён быў неблагі. Ён ішоў няправільнай дарогай, але не з благога намерy. Ён лічыў гэтyю дарогy правільнай. А ўсякая дарога вядзе да Цябе, Божа літасцівы, калі па ёй ідзе чалавек з добрым сэрцам. Ты ж дарyеш ямy, Ты ж здымеш з яго вечны праклён, Ты ж пранікаеш y сэрцы, святы Божа, а сэрца майго заблyднага сына было чыстае.
Старая жанчына не магла набраць грошай на трyнy і на помнік; y яе не было грошай, ані пфеніга, і не было чаго прадаць. Яна жыла з таго, што цыравала падранyю бялізнy, і часта клалася спаць галодная. Цяпер Ота не зможа падтрымліваць яе, ёй бyдзе яшчэ горш. Сябар памерлага, які не назваў свайго імя, прыслаў ёй з Берліна грошай на пахаванне з дакладным yказаннем, на які адрас трэба перавесці гэтyю сyмy.