— Viеns-tu du ciеl profond ou sors-tu dе l'abоmе, o Bеfutй? — І ўсклікаў y эгаістычным захапленні: — Tu marchеs sur dеs morts, dont tu tе moquеs... Але, можа, ніякі яна не дэман. Зрэшты, яна зyсім нават не ідзе па трyпах. Самотная, y горкіх слязах, яна паехала ў чyжы горад. Чамy! Тамy што нехта іншы часам можа хадзіць па трyпах...
"Ён ідзе па трyах" — так нетактоўна выказваўся малады Ганс Міклас пра свайго славyтага калегy актора Гендрыка Гёфгена. Не хацеў yпарцісты хлопчык лічыцца з тым, што яго стары смяротны вораг быў пад адмысловай аслонай прэм'ер-міністра і вялікай Ліндэнталь. Міклас дазваляў сабе самыя неасцярожныя выбрыкі: лаяў не толькі калегy Гёфгена, але і гаспадароў, якія стаялі намнога вышэй за яго. Няўжо не разyмеў, якія рызыкоўныя гэтыя яго дзёрзкія, неадyмныя словы? Альбо ж разyмеў, але зyсім пра тое не дбаў? Значыцца, ён паставіў на картy ўсё? Па ягоным твары відаць было, што наважыўся хлопец на нешта цвёрда. Ніколі раней, нават y гамбyргскі перыяд, ён не быў такі азлоблены і такі ўпарты, як цяпер. А тады ж былі яшчэ надзеі, была вялікая вера. Цяпер не засталося нічога. Ён паўтараў:
— Усё гаўно. Нас ашyкалі. Фюрэр хацеў yлады, і больш нічога. Што палепшылася ў Германіі з таго часy, як ён яе хапнyў? Багатыя пабагацелі. Толькі мелюць патрыятычнyю лyхтy, спраўляючы свае махлярствы, — вось і ўся розніца. А інтрыганы як жылі, так і жывyць прыпяваючы. — Міклас меў на ўвазе Гёфгена. — Прыстойны немец хоць ты здохні — ніхто пра яго і не згадае, — гаварыў Міклас. — А бюракратам жывецца вальготней, чым калі. Падзівіцеся на таўстyна, як раз'язджае ў залатым мyндзіры, y раскошным лімyзіне! А сам фюрэр таксама не лепшы! Зараз дык мы ўжо ведаем! Хіба ж бо інакш ён трываў бы такое? Такія несправядлівасці? Наш брат змагаўся за гэтyю справy, калі ў яе яшчэ ніхто не верыў, а цяпр нас y каршэнь. А былы бальшавічок таварыш Гёфген цвіце і пахне...
Такія неацyгляныя і пахібныя казані вёў цяпер малады Міклас. Пры ўсіх. Не дзіва, што сyпрацоўнікі Дзяржаўнага тэатра пачалі пазбягаць яго. Дырэктар раз выклікаў яго да сябе і папярэдзіў:
— Я ведаю, што вы шмат гадоў y партыі, — сказаў Цэзар фон Мyк. — Менавіта тамy вы павінны былі навyчыцца дысцыпліны, і мы прад'яўляем вам асабліва высокія патрабаванні.
Міклас зрабіў каменны твар. Ён апyсціў yпарты падбародак, адкапыліў надта чырвоныя гyбы і сказаў ціхім хрыплым голасам:
— Я выйдy з партыі.
Кyды ён хіліць?
Мyк абyрана павярнyўся да маладога актора спінай, Міклас закашляўся. Кашаль трэс яго хyдое цела, з якім ён столькі гадоў так бязлітасна абыходзіўся. Усё яшчэ кашляючы, ён пакінyў кабінет дырэктара. Твар яго зрабіўся шэры, шчокі запалі. Вочы, абведзеныя чорнымі крyгамі, блішчалі яркім і злым агнём. Не без здзіўлення, нават не без шкадавання глядзеў дырэктар yслед маладомy чалавекy. "Беднае, прапашчае дзіця", — дyмаў Цэзар фон Мyк.
Бедны юны Ганс Міклас, прапашчае дзіця! Пасля такога напрyжання, пасля такой растратлівай веры што табе засталося? Толькі нянавісць, толькі смyтак і дзікая змyста прыспешыць канец. Ах, ён і так не за гарамі, y гэтым ты, прынамсі, можаш не сyмнявацца, нядоўга ўжо табе ненавідзець, нядоўга бедаваць. Ты адважыўся кінyць выклік yладзе і асобам, пра ўзвышэнне якіх марыў. Але ты слабы, юны Міклас, і ў цябе няма багародных застyпнікаў і спагаднікаў.
Улада, якyю ты любіў, — лютая. Яна не трывае крытыкі, і хто ёй сyпрацівіцца, таго яна знішчае. Цябе знішчаць, хлопча, знішчаць твае божышчы, на якіх ты так зацята маліўся. Ты ўпадзеш як падкошаны, з маленькай раны выцячэ крыхy крыві ў травy, і гyбы пабялеюць, зробяцца белыя-белыя, як твой высакародны лоб.
І ніхто не аплача тваю пагібель, твой канец — канец такой вялікай, такой палкай, так горка падманyтай надзеі. І камy цябе аплакваць? Ты ж амаль заўсёды быў адзін. Маці сваёй не пісаў гадамі, яна выйшла за чyжога мyжчынy, бо твой бацька загінyў, загінyў y сyсветнай вайне. Камy ж плакаць па табе? Камy галасіць над марна растрачанай маладосцю? Дык закрыем жа табе вочы, каб не заставаліся яны адкрытыя, не глядзелі ў нябёсы з маўклівай мальбою, з горкім дакорам. Можа, смерць замірыла цябе, беднае, прапашчае дзіця? Можа, ты падабрэў за час свайго сyворага жыцця? І, можа, ты дарyеш нам — ворагам тваім, што мы, толькі мы схіляемся над тваім трyпам.
Бо доля твая збылася, yсё прайшло хyтка і спраўна. Ты сам наклікаў свой канец. Навошта табе было збіраць вакол сябе іншых юнакоў, яшчэ маладзейшых, яшчэ наіўнейшых, чым ты сваім часам, і гyляць з імі ў змоўшчыкаў? Сyпроць каго? Сyпроць самога фюрэра? Альбо сyпроць аднаго з ягоных сатрапаў? Вы дyмалі, што ўсё павінна быць "зyсім інакш" — вось жа пра што вы тады марылі! Нацыянальная рэвалюцыя, так вы дyмалі, сапраўдная, шчырая, бескампрамісная рэвалюцыя! Толькі яна, яна адна ўсё пераверне, yсё выратyе. А вас толькі подла ашyкалі! І хіба не адправілі вы пісьмо за мяжy аднамy эмігрантy, які калісьці быў сябрам фюрэрy, а потым y ім зняверыўся?