Эраст Гардэладзе».
I зноў лісты. «Дарагая Разалія Сямёнаўна!» «Дарагі Іван Гаўрылавіч!» «Дарагія таварышы!»… I подпісы, подпісы. У Зоі ўжо ёсць знаёмыя сярод тых, хто тут жыў. Яна ўжо некаторых пазнае па почырку. Вось роўненькія, як пад лінейку напісаныя, радкі. Круглыя літары. Пад лістом будзе подпіс — «Оля Свірыдава». Ну, так і ёсць. А вось гэты — дробненькі і густы-густы — Таіра Сатыбалдзіна з Алма-Аты.
А тых, патрэбных лістоў, усё няма. I як пераблыталіся тут яны! Вось ліст, датаваны 1952 годам, а разам з ім ляжыць ліст, напісаны ў 1946 годзе. А ёй трэба тыя, што пісаліся ў 1942. Яна яшчэ ніводнага не знайшла такога старога. Хаця, вось ужо блізка. Пад пісьмом дата — 12 студзеня 1944 года.
«Дарагія таварышы!
Я даведаўся, што мой сын Уладзімір Тарасавіч Патапенка знаходзіцца ў вашым дзіцячым доме. Перадайце майму сыну, што бацька яго пакуль што яшчэ жывы, што ён помсціць фашысцкаму зверу за кроў і слёзы нашага народа. Перадайце яму, што як толькі задушым фашысцкага ката, я адразу прыеду па яго і забяру яго. А таксама перадайце майму сыну, што яго бацька мае ўзнагароды — ордэн Айчыннай вайны другой ступені і медаль «За адвагу». А вам усім я нізка кланяюся за тое, што вы гадуеце майго сына. Няхай жыве наша вялікая савецкая Радзіма! Смерць фашысцкім акупантам!
Радавы Тарас Патапенка».
I зноў пошукі. Дзе ж яны, тыя лісты, вельмі і вельмі патрэбныя? Няўжо няма… Няўжо згубіліся…
I раптам нібы нешта ўдарыла Зою па вачах. Нейкае знаёмае прозвішча. «Наватораў». Ну, так, Наватораў… Складзены трохвугольнікам лісток, з палявою поштаю замест адраса. Пажоўклы, пакамечаны трохвугольнік.
— Разалія Сямёнаўна,— ледзь выгаварыла Зоя.— Вось ён… Вось…
21
Каторы раз перачытваюць яны гэтыя лісты. Хімічны аловак дзе сцёрся, дзе расплыўся, і спачатку былоі вельмі цяжка прачытаць, што ў іх напісана. Але цяпер Зоя і Разалія Сямёнаўна ўжо на памяць ведаюць іх.
Зоя знайшла два лісты ад лейтэнанта Наваторава. I каб не трапіўся ёй другі ліст, то першы, напэўна, вельмі мала і сказаў бы ім. У першым лісце малодшы лейтэнант Наватораў пісаў, што ён адчувае сябе абавязаным перад хлопчыкам, якога прынёс у дзіцячы дом і якому далі яго прозвішча. Ён пісаў, што калі скончыцца вайна і ён застанецца жыць, то прыедзе і забярэ Юру, усынавіць яго. «Скажыце Юру, што ў яго ёсць бацька, каб ён не лічыў сябе круглым сіратою»,— пісаў малодшы лейтэнант Наватораў.
Прачытаўшы гэты ліст, Разалія Сямёнаўна засумавала. «Высакародны ты быў чалавек, малодшы лейтэнант Наватораў,— думала яна.— Добрае сэрца прабіла варожая куля. I чаму я не распытала ў цябе тады ўсё падрабязна, не запісала ўсё як след. Вайна… Час быў страшэнны. Немец ірваўся да нас. Мы толькі прыехалі на новае месца, у эвакуацыю. Усё гэта так. Але чаму я не кінула ўсе іншыя справы і не пагаварыла з табою…»
I нібы ў адказ на горкія думкі Разаліі Сямёнаўны, Зоя падала ёй другі ліст Наваторава. Яны, значыцца, ляжалі блізка адзін ад аднаго.
«Дарагія таварышы!
Я пісаў ужо вам, што згодны ўсынавіць Юру, няхай толькі скончыцца вайна і каб толькі скарэй мы разбілі ненавіснага ворага. Але можа Юраў бацька жывы. Можа ён, як і я, цяпер ваюе з праклятымі фашыстамі.
Калі Юраў бацька застанецца жывы, трэба абавязкова дапамагчы яму знайсці сына. Але як гэта зрабіць? Як адшукаць чалавека, калі мы і прозвішча яго не ведаем.
А магчыма, ён быў нават мой зямляк, бо жанчына з хлопчыкам садзілася ў цягнік ў Барысаве, а я там пражыў усё сваё жыццё.
Гітлераўскія захопнікі прынеслі нашым людзям вельмі многа пакут.
Толькі яны маглі зрабіць такое.
Колькі забітых жанчын, дзяцей я бачыў на дарогах. I Юрава маці, як я разумею, была цяжарная.
Цяпер вечар, і мы сядзім ў акопах…»
— Стойце, чакайце,— перабіла Разалію Сямёнаўну Зоя.— Ён там напісаў… Гэта я…
— Што ты? — не адразу зразумела Разалія Сямёнаўна.
— Жанчына цяжарная… Гэта мама мной хадзіла…
Зоя была бледная, як ліст паперы.
— Табе нядобра? — спалохалася Разалія Сямёнаўна.
— Не, не,— шаптала Зоя, а сама апускалася на стул.
Разалія Сямёнаўна перачытвала ліст.
— Значыцца, Юра твой брат,— з цяжкасцю выгаварыла яна нарэшце.
Разалія Сямёнаўна абняла Зою. Тая прыпала галавою да яе пляча. Абедзве плакалі.
Пасля яны смяяліся. Смяяліся і плакалі. Зноў і зноў перачытвалі ліст.