– Po jaką jasną cholerę kupujesz te rupiecie? – darł się jak opętany. – Ile w domu może być par nożyczek? Ile? Dwadzieścia? Trzydzieści? Sto? Ile w domu może być scyzoryków? Ile termosów? Ile papierośnic? Ile dłut? Ile suwaków logarytmicznych? Ile kompletów cyrkli? Ile? Pytam się, ile?
– Takich rzeczy nigdy nie jest za dużo – odpowiadała ze stoickim spokojem matka – zwłaszcza jak są praktycznie za darmo. Niech ojciec nie udaje, że ojciec nie wie. Ja to przecież kupuję za absolutny bezcen. A poza tym – kto jak kto, ale ojciec powinien być zadowolony – następne słowa wymawiała z nieprzyjaznym grymasem – z bratniej wymiany handlowej. Tyle lat ojciec walczył o niezłomny sojusz ze Związkiem Radzieckim, że w końcu ojciec powinien się cieszyć. Wreszcie jest. Może nie sojusz i nie ze Związkiem Radzieckim, ale braterstwo ludzi pracy jest na pewno. A także owocna wymiana ekonomicznokulturalna pomiędzy Wschodem a Zachodem.
– Co ty gadasz? Ja walczyłem o niezłomny sojusz ze Związkiem Radzieckim? Ja, proszę ciebie, łba nadstawiałem, ryzykowałem, konjbinowałem, udawałem – wszystko po to, żebyście z głodu nie wyzdychali! Przecież nie dlatego do partii poszedłem, żeby czerwonych popierać, ale żeby dla domu, dla was coś zyskać! Nigdy! nigdy im nie uwierzyłem! nigdy nie dałem się zbałamucić! Nie chciałbym być, droga Agnieszko, złośliwy, ale mogę powiedzieć jedno: Ja w przeciwieństwie do ciebie nigdy nie mówiłem ze wschodnim akcentem! Teraz tak! Teraz nas zalewa Azja! Teraz wszyscy z ruska zaciągają! Kiedyś – tak jest: za komunizmu – nie do pomyślenia. Kiedyś wschodni akcent był jak rzadki klejnot. Bracia kresowiacy, Iwowiacy, wilniucy, jak się ich czasem, z rzadka, gdzieś spotkało – mówili ze wschodnim akcentem i to było jak echo Rzeczpospolitej Przedwojennej. Jeszcze niektóre stare nauczycielki ruskiego tak mówiły, ale i one zaciągać miały prawo. Przed wojną przeważnie pięknymi kobietami były i miały burzliwe romanse z oficerami generała Wrangla. Wschodni akcent to zawsze była nuta rzadka, ulotna i w swej egzotyczności – piękna. A teraz co to jest? Teraz to jest – proszę ciebie – masówka! Teraz sprzedawcy, kupcy, kurwy, gangsterzy, aktorzy, pisarze, studenci, robotnicy najemni, płatni mordercy, uzdrowiciele, hipnotyzerzy, sportowcy, kloszardzi, wariaci nawet, wszyscy z ruska mówią, bo wszyscy są stamtąd. Owocna wymiana? Owocna wymiana pomiędzy Wschodem a Zachodem? – Zdawało się, że dłuższy wywód nieco uspokoił Jana Nepomucena, ale w końcówce furie zaatakowały go ze zdwojoną siłą. – Owocną wymianę pomiędzy Wschodem a Zachodem uprawia zwłaszcza twój mąż z ukraińskimi kurwami!
Matka milkła, zostawiała nierozpakowany asortyment na stole, szła do siebie. Zaglądałem do niej po paru minutach. Nie sprawiała wrażenia ani zdenerwowanej, ani przestraszonej, ani obrażonej. Siedziała w fotelu, gapiła się na przeciwległą ścianę, od czasu do czasu spoglądała na zegarek. Wyglądało na to, że nie może się doczekać, kiedy minie wieczór i noc i kiedy ruscy handlarze znów rozłożą towary na placu targowym.
Ale to było – jak mówię – na początku lat dziewięćdziesiątych, za nowej kapitalistycznej Polski. Za starej komunistycznej Polski ani matce, ani dziadkowi Janowi Nepomucenowi, ani w ogóle nikomu w Granatowych Górach nie śniło się, że za kilka lat na miejscowym targu pojawią się ruscy handlarze, którym z kolei wtedy nie śniło się, że za kilka lat ruszą na Zachód. Niektórym z nich pewnie nie śniło się nawet, że zostaną handlarzami. Ludzie musieli wtedy śnić z dnia na dzień. Niczego nie ma, niczego nie ma – powtarzała matka – a jak coś jest, to na kartki. Chyba co noc śniło się jej, że dostaje coś, czego nie ma, albo że dostaje coś poza reglamentacją. Wydawało mi się, że matka wariuje. Moim zdaniem niczego nie brakowało, a już produktów spożywczych było zatrzęsienie. Na targu było wszystko, a matka biegała pomiędzy stoiskami jak oszalała, jakby istotnie usiłowała znaleźć coś ujrzanego we śnie. Odruchowo? Dla zabawy? Z nudów? Ściągałem wtedy zawsze z tego samego straganu jabłko. Trzy, góra cztery razy to się zdarzyło. Jak mówię – żadnych okoliczności łagodzących ani w ogóle żadnych okoliczności towarzyszących tym wybrykom nie pamiętam. Dlaczego akurat jabłka? Pewnie były najłatwiej osiągalne. Na targu było wszystko, ale czy było tam coś rzeczywistego poza jabłkami?* Czy w ogóle wchodziły w grę jakieś inne warte grzechu owoce? Pomarańcze, mandarynki, banany w tamtych czasach pojawiały się tylko na Boże Narodzenie. Wychodzi, że padło na jabłka, bo były i były pod ręką.
* Produkty spożywcze dostępne w latach osiemdziesiątych na targu w Granatowych Górach. Spis:
1) Pastewne pomarańcze kubańskie – zielone, kwaśne, eksplodujące tysiącami pestek, z powstrzymującą tę eksplozję i w związku z tym za nic nie dającą się zdjąć, ściśle przylegającą pancerną skórą.
2) Pastylki miętowe, pudrowe płaskie o wyglądzie gigantycznych tabletek – na wagę lub pakowane w foliowe torebki.
3) Czekoladowe cukierki w plastykowych pudełkach w kształcie zegarków lub domków – import z ZSRR.
4) Słonina panierowana (najczęściej ostrą papryką) sprzedawana w charakterze wędliny.
5) Masło solone.
6) Ryż dmuchany.
7) Chipsy krewetkowe – suszone krewetki, do smażenia.
8) Lody:
a) Bambino – na patyku,
b) Calypso – w kostkach wielkości masła z podobizną Murzynka na okładce.
9) Gumy balonowe Donald – umieszczone w opakowaniu historyjki o Kaczorze Donaldzie i Myszce Mickey czyniły z nich przedmiot kolekcjonerski.
10) Oranżady w proszku – na sucho zlizywane z dłoni. W analogiczny sposób konsumowało się nabywane w aptece preparaty witaminowe: visolvit (niezły) i vibovit (słabszy, bo kwaskowy).
11) Obwarzanki.
12) Pańska skórka – rodzaj słodkiej pianki, chałupniczej roboty. Z racji niedocieczonej tradycji obficie sprzedawana w okolicach Święta Zmarłych, także przy cmentarzu na Jaszczurczym Groniu.
13) Woda sodowa:
a) Mazowszanka w zielonych lub brązowych butelkach na wymianę,
b) gazowana w syfonach.
14) Ptyś – napój pomarańczowy, gazowany, w takich samych butelkach jak mazowszanka.
15) Cytronada – jedno ze szczytowych osiągnięć rodzimej wynalazczości – niegazowany, landrynkowy napój w kolorach tęczy, sprzedawany w foliowych torebkach z dołączoną słomką, którą, w celu wypicia zawartości, należało wbić w torebkę – operacja bez szansy powodzenia.
16) Ciepłe lody – słodka masa z białek polana czymś w rodzaju czekolady, w waflu do loda – z daleka wyglądało to jak lody.
17) Dropsy – płaskie landrynki owinięte w papierowy, słabo odklejalny rulonik.
18) Suchary beskidzkie z kminkiem.
19) Polococta oraz quickcola – substytuty cocacoli.
20) Gumy Turbo – na skutek pogłoski o ich rakotwórczości krótko obecne na rynku. W tle subtelny dramat kolekcjonerów zbierających ukryte w opakowaniu obrazki samochodów.
21) Żelki – misie Haribo.
22) Lizaki typu Kojak.
23) „Smakołyk warszawski” – wyrób karmelowoczekoladopodobny w formie bloku. Rodzaj monstrualnej krówki.
24) Draże indyjskie – orzeszki ziemne oblewane substancją brunatną.
25) Podpiwek kujawski – sprzedawany w postaci suchej, do przyrządzenia w domu. Dziadek Jan Nepomucen przyrządzał wprawnie.
26) Andruty – różowe (truskawkowe), białe (waniliowe).
27) Mleko skondensowane w tubce – spożywane na ogół prosto z tubki.
28) Gumy w kształcie papierosów – made in Yugoslavia.
29) Absolutne rarytasy pochodzące ze zrzutów: zachodnie batony, masło orzechowe i czekolada w proszku, jedzona – ma się rozumieć – na sucho.
Do wszczynania, a następnie rozwikływania dramatu przyszłego papieża, który przecież nie mógł ot, tak sobie kraść jabłek, nie mam w tym przypadku zdrowia. W końcu Bóg również przypatrywał mi się z pilnością i nie mogłem, jak gdyby nigdy nic, pod jego okiem łamać siódmego przykazania. Czyli co? Czyli Bóg musiał na chwilę usnąć na obitej złotym pluszem wersalce, mnie zaś na chwilę musiało się odechcieć zostawać papieżem. Było jak w życiu codziennym i jak w historii powszechnej: Bóg na moment zasypia, my na moment rezygnujemy ze szczytnych celów i rodzi się zbrodnia.