А песня ляцела.
Не дагнаць яе, не перагнаць...
Рукой ворага яе не злавiць.
Здарэнне з дзедавым скакуном
Атрад спынiўся на стаянку ў густым непраходным лесе. Нiякаму немцу сюды не дабрацца. Паабапал глухiя балоты, дзе толькi дзiкая птушка праляцiць ды лесавая звярушка з купiны на купiну пераскочыць. Партызаны выкапалi зямлянкi, паставiлi шалашы ад дажджу.
На векавой сасне, якая ўзнiмалася над усiм лесам, ставiлi наглядчыкаў па чарзе. На сасне было буслава гняздо, вельмi зручна было чалавеку хавацца пад iм. I вельмi часта забiраўся туды Мiколка i, прыслухоўваючыся да буславага клёкату, назiраў за лесам, сачыў за дальнiмi дарогамi, якiя вiдаць былi адсюль як на далонi. Часам прыходзiлi сяляне i скардзiлiся, што iх толькi-толькi абрабавалi немцы. Кiдалiся ўслед партызаны, наганялi немцаў, раззбройвалi, адбiралi назад сялянскае дабро.
А кожнае ночы частка партызан рабiла налёт на маёнткi, давала "перцу" панам. Дзед Астап ездзiў часам з другiмi партызанамi на разведку. Ён ужо нядрэнна трымаўся на канi, добра налаўчыўся страляць, седзячы на канi, з карабiна. Але адно, што турбавала дзеда, гэта яго няўменне абыходзiцца з шабляй. I так i гэтак практыкаваўся ён, але нiчога не выходзiла. I нават тонкi дубец не паддаваўся адразу дзедавай шаблi.
- Цяжка мне, старому мiкалаеўскаму артылерысту, да шаблi прызвычаiцца... Цi то шабля худая, цi то рукi аслаблi... - скардзiўся ён часам на сваё няўмельства Мiколку.
I гэта, на яго думку, падрывала яму крыху аўтарытэт як слаўнага кавалерыста-рубакi. Але дзед не здаваўся. Ён усё намагаўся прылаўчыцца да шаблi. Цэлымi гадзiнамi сек лазовыя дубцы. Сек, праўда, у пешым страю. Нават дровы налаўчыўся шабляй сеч. Але калi толькi садзiўся на каня, усякi спрыт на шаблю праходзiў. А калi ўрэшце адважыўся дзед папрактыкавацца на канi, выйшаў адзiн толькi канфуз. Разагнаў ён каня, выхапiў маладзецкi шаблю i ну ёю махаць, каб ямчэй секануць па бярэзiне. Размахнуўся з усiх сiл, крактануў ды як секане, аж конь на дыбы ўзвiўся. Зiрнуў тут дзед, а ў каня толькi адно вуха матляецца. I хоць з адным вухам конь, але такога вялiкага спрыту ён набраўся, як сiгане, як падскочыць ды, наставiўшы хвост пiсталетам, як пусцiцца ў шалёны галоп - у дзеда аж дух захапiла.
Iмчыць дзед нi жывы нi мёртвы, толькi барада па ветру пасцiлаецца. I ў пору яму крыкнуць "ратуйце", але цi старому артылерысту паратунку прасiць. Ухапiўся за грыву, трымаецца. Але тут як падскочыць конь, як падкiне ўгору заднiя ногi, не ўтрымаўся дзед i лёгкай птахай узвiўся ў паветра. Добра яшчэ, што гарцаваў ён пад вялiкай бярозай. Так i ўчапiўся за сук, павiс на iм. Назiраючы за дзедавай джыгiтоўкай, Мiколка з жалем падумаў, што давядзецца яго бацьку быць сiратой, а яму, Мiколку, застацца без слаўнага таварыша. Але, угледзеўшы дзеда на суку, узрадаваўся i, пад'ехаўшы з каламажкай, дапамог яму злезцi на зямлю. Стары быў зусiм разбiты, скардзiўся на паяснiцу, але духам не падаў i ўрачыста тлумачыў Мiколку:
- Хiба ж гэта конь? Гэта ваўкарэзiна, а не конь, не можа седака на сабе ўтрымаць... Вось у турэцкую вайну былi конi ў нас, дык конi.
Хаця Мiколка быў трохi iнакшых думак пра коней i пра седакоў, але тут не пярэчыў. Не хацеў крыўдзiць старога. Тым больш што ў таго i так хапала тут непрыемнасцей. Набегаўшыся ўволю, яго скакун з'явiўся назад, з'явiўся аднавухi, з абкарнаным хвастом. Усе, усмiхаючыся, зiрнулi на кавалерыста, сёй-той запытаўся:
- Што-та сталася з тваiм стаеннiкам?
Не мiргнуўшы вокам, дзед адказаў:
- Ды, няйначай, дзе за сук засiлiлася жывотнае, ну... i адарвала слыхавы орган.
Дзед любiў пры зручным выпадку ўжыць навуковае слова.
Змаўчалi ўсе. Каму было ахвота крыўдзiць такога слаўнага рубаку. Толькi Сёмка-матрос, хiтра падмiргнуўшы, запытаў яго:
- Цi цэлы хаця сук той?
Гэта завельмi ахаладзiла дзеда да кавалерыйскай справы. А тут яшчэ падвярнулiся такiя падзеi, што дзед хоць i атрымаў перамогу над немцамi, але канчаткова рашыў перайсцi да пяхотнай справы. I не тое каб пешака хадзiць, скажам, але каб не кiдацца болей з дзедавым слабым здароўем у кавалерыйскiя атакi.
Неяк давялося дзеду паехаць раз у разведку. Паехалi ўтрох: Сёмка-матрос, Мiколка i дзед. Чуткi былi, што ў блiжэйшых вёсках грабяць нямецкiя коннiкi. Паехалi праверыць, цi праўда то, каб у выпадку патрэбы наляцець з атрадам. I толькi выехалi на ўскраек лесу, бачаць - едуць чалавек з восем нямецкiх кавалерыстаў. I проста насустрач едуць. Мiргнуў Сёмка Мiколку i дзеду, каб зараз жа хавалiся ў лесе. Не iсцi ж утрох супроць васьмi.
Але тут пачалi рабiцца несусветныя штукi з дзедам. Праўда, ва ўсiм ён i душой не быў вiнаваты, усё пачалося з каня. Цi той пачуў iржанне сваiх былых нямецкiх сяброў, цi якое другое лiха ўзбрыло яму ў галаву, але конь выказаў яўныя намеры кiнуцца ўперад, насустрач немцам. Дзед i так i сяк браўся за каня, усё намагаўся яго павярнуць убок да лесу. Але нiчога не дапамагала. I праз якую хвiлiну дзед горда iмчаў на немцаў, не трацячы, аднак, у глыбiнi душы надзеi, што, можа, як i ўдасца павярнуць шалёнага каня назад. Толькi i паспеў крыкнуць дзед: "Ратуй, Сёмка, старога артылерыста!" Ды, бачачы немiнучую сустрэчу з немцамi, прышпорыў з адчаем каня наскамi ботаў, выхапiў шаблю ды як закрычыць "ура", аж Мiколка не на жарты спужаўся.
Зiрнуў Сёмка на Мiколку - вось ашалеў дзед! - ды, выхапiўшы гранату з кiшэнi, памчаў на ўвесь дух услед за дзедам. Не кiдаць жа старога рубаку ў небяспецы такой. Бачаць немцы, ляцяць на iх дзiўныя коннiкi, "ура" крычаць, шаблямi махаюць. А тут i трэцi памчаўся ад лесу. То Мiколка пусцiўся наўскач за дзедам, за Сёмкам. Павiнен жа i ён дапамагчы дзеду з бяды выбавiцца. Iмчыць Мiколка ды раз-пораз з карабiна страляе. Замiтусiлiся немцы, спынiлiся. А ўгледзеўшы Мiколку, зусiм спалохалiся. Iм паказалася, што прытаiлiся ў лесе несусветныя сiлы - выскакваюць адтуль адзiн за адным партызаны. I, не разважаючы доўга, пусцiлiся немцы назад, коней прышпорылi.
Але не такi дзед, каб адстаць. I хоць гатовы ён i каня нямецкага праклясцi, якi кiнуў яго ў такую страшэнную атаку, хоць гатовы ён i другое вуха яму адсеч за вялiкае непаслушэнства, але дзе ты ўжо дзенешся, калi шаблю выхапiў. Ляцiць вiхурай дзед, насцiгаючы немцаў, крычыць:
- Здавайцеся, пакуль не ўцяклi!