З-за блізкіх кустоў вырвалася i прашумела чарада качак: фр-фр-фр. Ён правёў ix вачыма, мімаволі прывычна разлічваючы, колькі трэба б «выносіць» ствол стрэльбы.
«Крыжакі. Качак у гэтым годзе процьма».
Ён быў заядлым паляўнічым, але думкі пра качак адразу адышлі: не да таго, не да ix. Заныла ў грудзях: эх, Шабуня, Шабуня...
На нейкую хвіліну хмары на небасхіле разарваліся, i з ix цікаўна глянула сонца. На мокрым ад расы лісці зазіхацелі ранішнія праменні. Сонечны прамень нібы пранік у сэрца камісара, у якім стаяў змрок мінулай ночы.
Туравец адчуў, што вельмі галодны.
Ён пашукаў у кішэнях — нідзе не было ніводнай хлебнай крошкі. Стаў успамінаць, калі еў апошні раз, — ён спехам сяк-так падсілкаваўся ўчора ўранку, a потым усё — бой, бой, клопат, так што не было калі пра яду нават падумаць...
За смуткам пра Шабуню, за ўсімі думкамі стаяла адна, галоўная, якая непакоіла яго ўвесь час: «Што з брыгадай? Што з іншымі атрадамі?»
Ён ведаў, што брыгада павінна пераправіцца i сабрацца ў Загальскім лесе, як яны дамовіліся з Ермаковым. Але ці ўсе ў парадку пераправіліся, у якім стане атрады, ці гатовы яны да бою, — гэтага ён не мог сказаць. Які настрой у людзей пасля ўчарашняга дня? Хацелася ўсё гэта ведаць, а ён у такую хвіліну вымушаны сядзець у нейкім балоце, трывожыцца ад невядомасці.
Да яго з дзіўным, вінаватым тварам падышла Ніна i, не гледзячы ў вочы, сказала:
— Шабуня... памёр.
Хоць вестка, якую Ніна прынесла, не была нечаканая, яна выклікала ў камісара адчуванне горычы i бездапаможнасці. Нічога не гаворачы, Туравец устаў, пайшоў за Нінай.
Шабуня ляжаў выцягнуўшыся, нерухомы i непрывычна спакойны. За ноч ён страшэнна -схуднеў, так што цяжка было пазнаць; вусы звіслі ніжэй, робячы твар вузейшым i доўгім.
«Паміраць... шкада», — згадалася раптам Тураўцу. Прыгадалася, што зусім нядаўна Шабуня непакоіўся, як будзе дабірацца да сваіх...
— Ідзі, адпачні, — зірнуў камісар на Ніну, — хутка пойдзем.
Нахіліўся, пацалаваў таварыша, адчуўшы да шчацэ мяккі дотык вусаў, выняў з яго кішэні партбілет, усе дакументы, асцярожна, быццам баючыся разбудзіць, накрыў палаткаю.
Неяк не хацелася верыць, што Шабуня памёр. Камандзір роты быў адным з тых, хто разам з Тураўцом ствараў брыгаду. Тураўцу заўсёды здавалася, што Шабуню нельга ніяк аддзяліць ад яе.
I вось Шабуні ўжо няма...
Горкая крыўда сціснула горла Тураўца. Сум напоўніў яго сэрца, i ад гэтага ўсё навокал зноў пацямнела. Апанаваны горам, ён пайшоў, не выбіраючы дарогі, абы-куды, стараючыся суцішыць боль.
Ён натрапіў на вартавога. На варце быў юны парывісты Крайко, які падарваў танк. Ён стаяў, прытуліўшыся спіною да невысокая балотнай бярозкі.
— Не спіцца, таварыш камісар? — вывеў ён з забыцця Тураўца. — I мне таксама — ну, праўда, — не хочацца спаць, хоць i аўтамат проста з рук валіцца.
Ён, было відаць, узрадаваўся, што ёсць, з кім пагаварыць, што можна парушыць нудную, цягучую маўклівасць, якая акружала яго.
— Шабуня памёр, — сказаў Туравец.
— Памёр? — перапытаў Крайко.—Эх!
У гэтым «эх» Туравец адчуў няўцешную крыўду i боль.
— Добры камандзір i чалавек быў... незаменны.
— Камуніст быў добры.
Васіль некалькі хвілін маўчаў.
— Таварыш камісар, — парывіста сказаў ён, — а калі я... падам у партыю, могуць прыняць?
— Думаю, могуць.
— Вы ведаеце, — загаварыў даверліва Васіль, — я даўно хацеў сказаць вам аб гэтым, ды неяк не асмеліўся. У партыю ж людзей асобых прымаюць. Не то што сумленных, бо i я таксама сумленны, а асобых — самую гвардыю. А цяпер — падам...
— Падавай.
— Не можа быць, каб не прынялі, а? Я гэтых фашыстаў буду так біць, так біць!..
5...
Пабудзіўшы некалькі партызан, камісар папрасіў ix выкапаць на невялічкім-узгорку, паблізу двух блізнят-бярозак, магілу для Шабуні. Ён паспрабаваў i сам капаць, але рабіць гэта адной рукой было вельмі нязручна, i ён аддаў рыдлёўку. Адышоўшы крыху ўбок, Туравец зняў гімнасцёрку i разаслаў на кусточку, каб высахла.
Сонца ўзнялося над хмарнай аблогай, i ўсё навокал урачыста зіхацела. Было незвычайна свежа i чыста. Такія раніцы, ведаў Туравец, бываюць толькі вясною; яны падымаюць i бадзёраць чалавека,— само паветра такое, што лье ў сярэдзіну сілу.
У гэты час яго ўвагу кранула адна акалічнасць: Туравец заўважыў, што прачнуўся Грэчка. Цікаўнасць камісара была выклікана тым, што Грэчка ўвесь час спаў трывожна, стагнаў у сне i прасіў аб нечым. Цяпер той сеў, пачухаў галаву, агледзеўся вакол соннымі здзіўленымі вачыма. Як толькі вочы яго ажылі, на твары лёг пакутны цень. Грэчка занепакоена ўлавіў на сабе позірк i зірнуў на Тураўца, — камісару здалося, што ён хоча аб нечым запытацца, але не асмельваецца. Калі Грэчка азірнуўся, Тураўцу раптам успомнілася, што гэтак ён паглядзеў учора, уцякаючы ад танкаў, калі камісар спыніў яго.