Właśnie za rządów Henryka II angielskim Żydom pozwolono na tworzenie własnych cmentarzy. Przywilej ten otrzymali w 1177 roku.
Nie wiadomo, czy w kredzie wzgórza Wandlebury znajdują się kopalniane tunele, ale któż to wie? Neolityczni górnicy wydobywający krzemień na noże i siekiery, kiedy już wyczerpali złoża, zasypywali wyrobiska gruzem, zostawiając zagłębienia w terenie i tylko one wskazywały miejsce dawnej kopalni. Od kiedy Wandlebury w XVIII wieku stało się terenem, gdzie stoją prywatne stajnie koni wyścigowych (teraz własność Cambridge Preservations Society), nawet owe niecki mogły poznikać, gdy wyrównywano teren dla koni.
A zatem dla dobra powieści uznałam, że wolno mi przenieść do Cambridgeshire jeden z mniej więcej czterystu takich szybów, odkrytych nieopodal Grime's Graves, pod Thetford w Norfolk. I nawet w tych niesamowitych wyrobiskach – zwiedzający mogą do jednego z nich zejść po bardzo wysokiej drabinie – nie rozpoznawano tego, czym naprawdę są, aż do XIX wieku. Zagłębienia w terenie uznawano wcześniej za miejsca pochówków, stąd nazwa całego miejsca.
I na koniec wyjaśniam jeszcze, że w XII-wiecznej Anglii biskupstw było mniej niż dzisiaj i miały ogromne rozmiary. Na przykład Cambridge znajdowało się pod diecezjalną władzą Dorchester w dalekim Dorset. Dlatego biskupstwo Saint Alban jest fikcyjne.
Podziękowania
Miałam szczególne szczęście, że do wydania tego rękopisu doprowadziło troje znakomitych redaktorów: Rachel Kahan z Penguin Group (USA), Francesco Liversidge z Transworld (Wielka Brytania) i David Davadar z Penguin (Kanada). Jestem wdzięczna im wszystkim.
Dziękuję też mojej agentce Helen Heller. Niechaj Bóg ją błogosławi; tylko ona wie, jak wielką jestem jej dłużniczką.
Ariana Franklin
