Цешуся актыўнай беларуска-патрыятычнай пазіцыяй дзяржаўных рэспубліканскіх газет — «Звязды», «Настаўніцкай газеты», «Чырвонай змены», ня кажучы пра «ЛіМ», пра «Народную газету». Якія малайцы іх рэдактары, калектывы супрацоўнікаў! З нумара ў нумар, бесперапынна, даюць мінімум адзін матэ-
рыял у падтрымку беларусізацыі, выкананьня Закону аб мовах, нацыянальнага адраджэньня Беларусі ўвогуле. Нашая Камісія і сама імкнулася як мага шырэй выкарыстаць органы друку ў гэтых жа мэтах. У жніўні мы арганізавалі ў ВС адмысловую прэс-канферэнцыю на тэму, як ідзе ажыцьцяўленьне Закону аб мовах і ў якім становішчы сёньня нашая мова знаходзіцца. Мае адказы на пытаньні журналістаў былі гранічна шчырымі, і рэпартаж аб прэс-канферэнцыі быў у газетах такім жа. «Звязда» дала яго пад загалоўкам: «Становішча з беларускай мовай крытычнае. Неабходна ратаваць родную мову». У гэтых маіх словах не было перабольшаньня. Сапраўды — крытычнае. Сапраўды — трэба ратаваць. «Настаўніцкая газета» цытуе: «Вывад ня новы: прыклад ва ўжываньні дзяржаўнай мовы не падаюць тыя, хто па дзяржаўнасьці сваёй службы навінен яго падаваць: Вярхоўны Савет — заканадаўца ды выканаўцы — міністэрствы, іх «вярхушка». І яшчэ — ужо больш маштабнае абагульненьне: «Пакуль у нас будзе падобнае стаўленьне да адукацыі і культуры, марна спадзявацца на зрухі ў іншых сферах.»
Ва ўсю шчыруюць і навукоўцы. У жніўні ў Маладэчні праводзяць міжнародную канферэнцыю «Фарміраваньне і разьвіцьцё нацыянальнай самасьвядомасьці беларусаў». Ад Вярхоўнага Савета прывітальнае слова сказаў старшыня Камісіі па адукацыі і культуры. У лістападзе ў Акадэміі Навук прайшла рэспубліканская навуковая канферэнцыя «Праблемы беларускага правапісу», ініцыятарам якое выступіла акадэмічная суполка ТБМ. Гарачыя спрэчкі пэўных вынікаў не далі — гэта была хутчэй выява-зьверка пазіцыяў. Некаторыя лінгвісты (напрыклад, І. Крамко) выказаліся рэзка адмоўна наконт пераходу на г. зв. «тарашкевіцу». Дзеля чаго, задавалі пытаньне, трэба пераходзіць на -ля, -лё? Кажаце, так лепш? Для каго лепш? Для мовы? На якіх аб’ектыўных навуковых падставах грунтуецеся? Што — хіба жывая мова пацьвярджае гэтыя -ля, -лё? Вы можаце гэта даказаць? Ці проста — у вас манапольнае права на патрыятызм у галіне мовы? Дык не хітруйце! Ужо развалілі шмат чаго — наважылі разваліць і мову. Лагічна: няма мовы — няма і народу.
Мне так эмацыянальна выказаныя засьцярогі здаваліся зусім ня марнымі. Мая пазіцыя палягала ў тым, што ўвогуле займацца зараз рэформай правапісу — не да часу. Сваё выступленьне я падагуліў такою высновай: «Больш чым наіўна думаць, што пры такім разнабоі ў правапісе, які сёньня назіраецца ў беларускай прэсе, наша мова служыць станаўленьню дзяржавы, умацаваньню яе аўтарытэту ў вачах грамадскасьці. На фоне небывалага развалу ў эканоміцы, у гаспадарцы, у сацыяльнай сферы — развал у літаратурнай мове, можа быць, найбольш небясьпечны».
Раней, чым сказаць «З Богам!» гэтаму неймаверна напружанаму 92-му году, мне пашчасьціла зрабіць дзьве добрыя канкрэтныя справы — ня Бог ведае якой важнасьці, і аднак жа. Першае: «выбіць» кватэру ў Менску нашаму слаўнаму гісторыку Міколу Іванавічу Ермаловічу. Рашалася на ўзроўні Прэзідыуму ВС і Старшыні СМ РБ — і вырашылася, на маю вялікую радасьць, станоўча: і С.Шушкевіч, і В. Кебіч мяне зразумелі і падтрымалі. Цяжэй вырашалася другая «добрая справа» — аб прысуджэньні дзяржаўных прэміяў Беларусі за 1992 год. Рэч у тым, што ў чэрвені пастановай Прэзідыуму ВС РБ і Савета міністраў РБ быў зацьверджаны новы склад Камітэту па Дзяржаўных прэміях у галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры, і старшынёй Камітэту прызначылі мяне. Здарылася так, што на дзьве прэміі імя Якуба Коласа выйшлі тры прэтэндэнты: С. Грахоўскі, А. Жук, В. Сёмуха. І Грахоўскі не прайшоў. Відаць, сябры Камітэту яго прозу недаацэньвалі. А стары — на парозе 80-годдзя, а ў чалавека — страшны пакутніцкі лёс, — куды ж адкладваць? Гаварыў са мной гэты мужны чалавек амаль плачучы. Выйсьце бачылася мне толькі адно: прасіць Урад аб выдзяленьні на гэты год дадатковай прэміі. Пайшоў да В. Кебіча. Пагадзіўся ад слова. «Для Грахоўскага зробім». Пайшоў да С. Шушкевіча. Тут я не сумняваўся. Яго бацька, паэт, прайшоў гэткі ж цярністы шлях вязьня. Затое ў Шушкевіча стрэла мяне іншая нечаканка: рэзка запярэчыў супроць прэміі за мастацкі пераклад раману Т. Мана «Доктар Фаўстус» Васілю Сёмуху. Ледзь уламаў упартага, як чорт, Станіслава. «Як гэта за пераклад прозы даваць Дзяржаўную прэмію?! Ты тут, прабач мяне, памыляешся!..» Давялося нагадаць, што В. Сёмуха пераклаў ня толькі празаічнага «Доктара Фаўстуса» Т. Мана, але і паэтычнага «Фаўста» І. В. Гётэ, і многія творы іншых паэтаў і пісьменьнікаў, і што ён выдатны майстар мастацкага слова.