Хамёнак усё яшчэ цяжка, не збаўляючы выгляду хворага чалавека, узняўся i сеў на ложку.
— Галя, дай мне валёнкі.
Яна не хацела выходзіць з кутка. Хацелася нават шпурнуць ix, гэтыя знарок ірваныя валёнкі, у гэтую рыжую, знарок запушчаную бараду. Хацелася проста заплакаць ад крыўды i сораму... Аднак яна ўзяла з печы валёнкі i панесла ix перад сабой, каб хоць гэтак, хоць трошкі даўжэй не паказваць людзям, ад каго яна зноў зацяжарала...
— На,— сказала яна адно слова, якое здолела вымавіць.
I тады ён, Сярожа, сказаў:
— Добры вечар, Галя! I ты ад нас хаваешся?
Ах, ну чаму ты, дурніца, тады не сказала яму:
«Забяры мяне, родны, адгэтуль!» Чаму не назвала яго тым іменем, якое даражэй табе за ўсе на свеце імёны,— Сярожа? Чаму?..
Таму, што i мову табе, i слёзы адняло ад жалю да сябе, ад сораму.
— Добры вечар,— сказала яна, апусціўшы вочы.
Вельмі добра, што пры газніцы было цемнавата, што ён не асвятліў яе ліхтарыкам. Відаць, хоць трошкі яшчэ паважаў ён яе — калі ўжо не Галю сваю, дык жанчыну.
Яна не пайшла за імі ў гумно, засталася ў сенцах, на парозе, у адчыненых дзвярах. Хутаючыся ў незашпілены кажушок, яна чула... не чула, а прагна слухала маладую гутарку вольных, шчаслівых людзей.
Уся Хамёнкава хітрасць аказалася тут проста смешнай. Два дні выскубаў ён у тарпе саломы схованку, тры месяцы пакутавала ў цемры раскормленая жарабіца. А тут адзін з гэтых хлопцаў пастукаў, відаць, у вядро і, нібы поп, прамовіў:
— Дзе ты там, грэшная душа? Выходзь на божае святло.
Каштанка зафыркала ў адказ, i гэтае фырканне пакрыў вясёлы смех i гоман на таку.
Ён, Хамёнак, яшчэ ўсё ныў:
— З выгляду яна, i праўда, як быццам нічога. Ды, падла, без ног...
— Хэ! Та ў нэі дзійсно тількі чатыры ніжкы, хлопцы! — пачуўся прыемны голас аднаго з тых жартуноў, што хораша, відаць, спяваюць. Украінец.— Так шчо, таварышу ўзводны,— гаварыў ён,— моя біда, а ваш наказ залышыцця, мабуць, у сілі. Я конячку сідлаю, так?
— Сядлай, Арцём. Толькі хутчэй,— пачуўся голас Сярожы.
«Ён — камандзір. Я так i ведала»,— міжволі з радасцю падумала Галя.
Тым часам той весялун, каго звалі Арцёмам, зняў з невялікага каня сядло i перанёс яго на іхнюю Каштанку.
— Эх, здоровенькы булы, ластіўко! — сказаў ён.— А мого Чалого ты, борода, бэры. Тількі не ў яму цю постаў. Прыйду — побачу, як тый його годуватымэш. Він — заслужэны кінь. Ну, Господы, благословы!
Хлопец паставіў у стрэмя нагу, i вось на светлым фоне снегу вырас над іхняй Каштанкай яго сілуэт.
Наструненая павадамі жарабіца затанцавала па прыгуменні.
— Прощай, борода! — пачуўся яшчэ адзін голас.— Ты, кстати, эту пакость сбрей. Мы как-нибудь зайдем, проверим. Вообще, разочка два в неделю бриться — это на здоровье.
— Не слухай, дзядзька, які ён фельчар? Ты лепш пчол у ёй развядзі.
— Точно! Медку не будет, но заснуть не дадут.
— Паехалі! — зноў пачуўся голас Сяргея.
Яны паехалі, а Хамёнак застаўся. Пакінуты стомлены канюк, якога ён трымаў за павады, узняў галаву, заржаў. Неяк сумна, балюча — услед ix маладому смеху, цокату мноства падкоў па аблыселым бруку дарогі...
— Не плач, ідзі лажыся, чаго ты...— гудзеў Хамёнак з-пад коўдры.— Ты думаеш, што мне яе не шкада. Такая, ліха ім, кабыліца!..
— Пайшоў ты к чорту! — сказала яна i палезла на печ.
Хамёнак маўчаў нядоўга.
— Ага-а! — пачуўся ў цемры яго зларадны голас.— Дык ты па ім, па гэтым шыбеніку! Ну, паглядзім!..
Ён i тады яшчэ страшыў, ужо ў канцы панавання чужынцаў, ужо напярэдадні вызвалення.
...За акном пачынае світаць. Вялікі, поўны месяц вось-вось пабялее, закончыць дзяжурства над полем, перадасць яго сонцу.
А трактар гудзе i гудзе...
«Зайдзі, зайдзі, Сярожа, яшчэ раз. Апошні разок!..»
Галя глядзіць удаль, успёршыся на падаконнік.
А гул усё, здаецца, набліжаецца. Так, ён бліжэй, штораз бліжэй!..
«Ідзі, ідзі адтуль, дарагі мой, куды ты пайшоў пад песню свайго гармоніка на вуліцы, пад цокат падкоў на дарозе,— з той яснай стараны, адкуль ты не вяртаўся гэтак доўга!..»
Збылося!
Трактар спыніўся. Рокат замоўк.
Галя ўстала i адышла ад акна. Міжвольнымі рухамі рук яна адразу паправіла валасы, пасля — таксама міжвольна — закрыла рукамі твар.
Сяргей ідзе. Яшчэ ўсё малады, як i ў той час, толькі цяпер — у сінім заплямленым камбінезоне, з пшанічным чубам над блакітнымі вясёлымі вачыма, з кепкай у левай руцэ. Вось-вось зашалясціць пад яго ботамі росная трава, захрупае жвір каля прызбы, працягнецца да шыбы родная рука, застукае ціхенька ў шкло i — кончыцца ўсё, што было... Ідзі, ідзі, я чакаю даўно... ой, даўно!