Цяжка сказаць, за якой з вэрсіяў праўда. З свайго боку, можна было б заўважыць адно вось што: здаецца, большасьць фізыёлягаў зьвязваюць мужчынскую нямогласьць з творчай недзеяздольнасьцю. Што да Кіркеґара, то яго магутны творчы патэнцыял, які выявіўся ў велічы зробленага, дае ўсе падставы сумнявацца ў “паталягічнай” вэрсіі. Зрэшты, гэта і ня так важна. З Рэгінаю ці безь яе ён зрабіў бы тое, што зрабіў. Пасрэднасьці залежаць ад абставінаў, геніі не зважаюць на іх.
* * *
Натуральна, у кароткім нарысе немагчыма хаця б акрэсьліць увесь суплёт філязафемаў Кіркеґара. Спынімся толькі на адной з дамінуючых...
Знакамітае “Або — або” — гэта жорсткае, катэгарычнае супрацьпастаўленьне этычнага эстэтычнаму. Апошняе Кіркеґар разумеў як асалоду ад пачуцьцёвага ўспрыняцьця жыцьця. Эстэтычнае — гэта тое, што цешыць “фізыялёгію”: смачныя стравы, віно, каханьне; тое, што звычайна разумеюць пад спрошчаным эпікурэізмам. Эстэтычнае для Кіркеґара пэрсаніфікаванае ў вобразе Дон-Жуана.
Этычнае — гэта дабрачыннасьць, гэта абавязкі чалавека перад чалавекам, сям’ёй, дзяржавай. Вышэйшая праява этычнага — шлюб. “Шлюб я разглядаю як найвышэйшую мэту індывідуальнага чалавечага існаваньня”.
Але ў гэтым супрацьпастаўленьні этычнага эстэтычнаму (“Або — або”) і першае, а тым болей другое саступаюць рэлігійнаму. Самаахвярнае служэньне Богу — вось абсалют, ідэал ладу жыцьця.
На думку Кіркеґара, кожны чалавек павінен сам выбраць сабе быцьцё: эстэтычнае, этычнае ці рэлігійнае. Спалучэньні, камбінацыі ён абвяргае катэгарычна. Праблема выбару, упершыню згаданая філёзафам з Капэнгагена, зробіцца дамінантай сучаснага экзістэнцыялізму.
Сябе Кіркеґар лічыў віжам на службе ў Бога. Для Кіркеґара Бог — гэта той, хто ўсё можа, ён нават можа яму вярнуць Рэгіну Ольсэн. Але Бог — гэта і той, каму ўсё можна. Ён па-за этычным, і калі ты выбраў Бога, то павінен забыцца на людзкасьць, на чалавечую мараль. “Хрысьціянства ў Дабравесьці азначае: любіць Бога ў нянавісьці да чалавека, у нянавісьці да сябе самога, атым самым і да іншых людзей, у нянавісьці да бацькі і маці, да свайго дзіцяці, жонкі і г.д.”
Для ўразуменьня поглядаў Кіркеґара на рэлігійны лад жыцьця вельмі важны біблейскі эпізод з Абрагамам. Як мы памятаем, Абрагам, выконваючы волю Бога ахвяруе яму свайго адзінага сына Ісаака. Па законах этыкі, чалавечай маралі ахвярапрынашэньне свайго любага сына — злачынства, якое цяжка з чым-кольвек параўнаць, а па рэлігійным законе — выпрабаваньне веры, дзея найвышэйшага духоўнага кшталту. Вера ў Бога ня ведае сумліву, “нават калі раструшчыцца ўвесь сьвет і расплавяцца ўсе элемэнты, ты павінен верыць”. Уласна, Кіркеґар патрабуе любіць Бога ў нянавісьці да Бога. Любіць пераадольваючы нянавісьць ці, дакладней, празь нянавісьць; заставацца ў палоне адчаю ад невытлумачальнай жорсткасьці Бога і за гэта Яго люта ненавідзець, але і ў лютай нянавісьці любіць, бо акрамя Бога няма ў чалавека іншай надзеі на магчымасьць аптымізацыі як жаху быцьця гэтак і жаху небыцьця...
Акрамя Сакрата для Кіркеґара па-за крытыкай застаецца хіба адзін чалавек — Тэртуліян. На яго абапіраецца Кіркеґар, супрацьпастаўляючы рэлігійнае этычнаму, яго ідэямі мацуецца, выбіраючы Абсурд крытэрам ісьціны. “Сын Божы быў народжаны, як і кожнае дзіця; і няма ганьбы ў гэтым, хаця сам факт абражае. Сын Божы памёр, як і кожны чалавек; і гэты факт зусім натуральны, хаця і абсурдны. І Ён увакрос зь мёртвых; факт гэты бясспрэчны якраз таму, што ён немагчымы” (Тэртуліян).
Для Кіркеґара, як і для Тэртуліяна, паводзіны Бога немагчыма вытлумачыць чалавечым розумам. Бог таму і Бог, што гэта нешта зусім іншае за тое, што можа ўявіць сабе чалавек. У Бога можна толькі верыць. І таму, калі Бог патрабуе забіць сына, адпрэчыць Рэгіну, — зрабі так і не спрабуй зразумець: навошта? Ён для цябе Абсурд.
* * *
Чалавек, які першы ўсьвядоміў, што няма нейкіх унівэрсальных ісьцінаў, што ў кожнага яна свая (“Я павінен адшукаць ісьціну, якая зьяўляецца ісьцінай для мяне...”), пасьля сьмерці надоўга выпаў зь інтэлектуальнага кантэксту Эўропы. Нават у Капэнгагене на яго забыліся. Біяграфічны слоўнік філёзафаў, складзены ў 1879 годзе, Кіркеґара ня згадвае.
Але на пачатку XX стагодзьдзя нямецкая культура пачынае “адкрываць” сьвету дацкага філёзафа. І з гэтага часу не спыняецца трыумфальнае шэсьце яго ідэяў. Для Заходняй Эўропы і Амэрыкі экзістэнцыялізм робіцца пануючай філязофіяй. Не пазьбегла гэтага ўплыву і Азія, асабліва — Японія. У мяне пад рукою няма іншых лічбаў, але і гэтых, пэўна, даволі, каб уявіць агульную цікаўнасьць да Кіркеґара: толькі за пяць год (1961-1965) у розных краінах выдадзена больш за 300 працаў, прысьвечаных яго жыцьцю і творчасьці. Зразумела, што ў сьпісе тых краінаў няма Беларусі. Што тут паробіш? Кіркеґар прайшоў паўз нас. Але тае бяды, каб толькі ён адзін. Вось яны ідуць, іх шмат, і ўсё паўз, паўз, паўз...