Ва ўсялякім разе, з чаго б ні паходзіла гэтае памкненьне да другой, ірэальнай рэальнасьці, Ніцшэ, бадай, дарэмна таясаміў яго з хрысьціянствам, дарэмна ганіў і кляў хрысьціянства за тое, што яно падбухторвала людзтва скіравацца на аблудны шлях. Бо ў пазначаным сэнсе, скажам, сьпелы элінізм прынцыпова ўжо мала чым адрозьніваецца ад сьпелага хрысьціянства. Тое, што элінскія багі жылі не ў эмпірэях, а на вяршыні гары — гэта праблема працягласьці, а ня якасьці. Зрэшты, Ніцшэ і сам ужо намацаў унутры элінізму нараджэньне dйcadence, зьвязаўшы гэты факт зь філязофіяй Сакрата. Але калі б Ніцшэ быў зусім пасьлядоўным, то мусіў быў паставіць “межавым слупом” паміж дыянісыйскім і дэкадэнцкім чалавекам нікога іншага як Апалёна.
Ніцшэ, здаецца, і не заўважыў, што Апалён, які ў “Нараджэньні трагедыі з духу музыкі” ўзьнік у якасьці гарманізуючага Дыяніса раўнаважка, — адыгрываў тую самую ролю, што пазьней — Хрыстос.
Не ў Хрысьце, у Апалёне пачатак dйcadence, Апалён, як форма гарманізацыі дыянісыйскай адпрыроднай стыхіі, паўстаў зь немагчымасьці чалавека атаясаміцца з усёй жахлівай татальнасьцю быцьця. Апалён — гэта вылучэньне зь нічым не ўтаймаванага вэрхалу існага рафінаваных гармоніяў лакунаў. Апалён — праява ня “лішку волі да жыцьця”, а недахопу гэтай волі, недастатковасьці яе, немажлівасьці далей трываць магутны націск несупыннай, усё праглынаючай дыянісыйскай павадкі быцьця. І таму мы, напэўна, маем рацыю, калі кажам, што інтэграл дэкадансу быў сфармуляваны ў Апалёне, а ў Хрысьце ён толькі перамяніў эстэтычную парадыгму на маральную...
Хаця, магчыма, я і памыляюся, зважаючы, што Ніцшэ не прыкмеціў “дваістай” сутнасьці Апалёна. Прынамсі, у больш позьніх ад “Нараджэньня трагедыі...” творах ён не супрацьпастаўляў “чашы Грааля” “спарыш Дыяніс-Апалён” і як бы зусім забыўся на Апалёна, трымаючы адно Дыяніса. Праўда, падчас узьнікае думка, што Ніцшэ толькі абапіраўся на Дыяніса, каб выглядаць вышэйшым, каб мець пад сабой нейкае апірышча ў мінулым, у традыцыі, каб ня быць голым адмаўленьнем дзеля адмаўленьня. Здаецца, Дыяніс для Ніцшэ быў толькі канцэптуальнай мэтафарай і хіба што ідэя “волі да панаваньня” пачаткавалася ў дыянісыйскім “лішку волі да жыцьця”. Бо ўжо ідэя “звышчалавека” не магла адсюль паўстаць, прынамсі, без фэрмэнту звышідэалізму. А што да “вечнага вяртаньня”, то тут, акрамя спарадаванага з прыроды кругазвароту (усё паўтараецца з дакладнасьцю да апошняй дробязі), бачна нават адмаўленьне Дыяніса зь ягоным “лішкам”, які і робіць немагчымым “вечнае вяртаньне”, паколькі якраз гэты “лішак” разрывае кола і выштурхоўвае быцьцё ў наступныя прастору і час.
У Ніцшэ было даволі інтэлектуальнай адвагі, каб убачыць хрысьціянства як нянавісьць да цела, прыроды, рэальнасьці (хрысьціянства нават крыж, адвечны знак сонца, а значыць і жыцьця, трансфармавала ў знак магілы, сьмерці), убачыць хрысьціянства як сыстэму адмыслова пераплеценых маральных хітрыкаў, якія неўпрыкмет марнуюць волю быць тут і цяпер чаканьнем нейкай пэрспэктывы там, у мроіве ірацыянальнага... І ня толькі ўбачыць, але і паўстаць супраць блакітнага нежытва маральнасьці, баронячы кавялом імаралізму зяленіва і пурпур жыцьця.
Толькі ці не нагадвае нам Ніцшэ ў гэтым, на злом галавы, рушэньні другога вялікага ідэаліста — Дон Кіхота (натуральна — навыварат)?
Бо нават калі яно і сапраўды так: чалавек маральны, сьвет маральны — фікцыя, фантом, унівэрсалія, пазбаўленая прычыны самой сябе ў адзінкавым, сынгулярным, — то што з гэтага вынікае? Анічога!
Жыцьцё чалавека яшчэ нечым, акрамя як ягонай прысутнасьцю ў быцьці, пакуль немагчыма вызначыць. І ўся розьніца дыянісыйскага ладу жыцьця ад апалянічнага ці хрысьціянскага ва ўскладненьні формы гэтай прысутнасьці “гульнёй” па так ці інакш сфармуляваных правілах, гульнёй у так ці інакш абазваныя фікцыі: і ні “звышчалавек”, ні “вечнае вяртаньне” не надаюць прысутнасьці чалавека ў быцьці якасна новага статусу...
Ніцшэ быў ня толькі першым, хто ва ўсёй паўнаце ўбачыў сучасную эпоху, як гульню фікцыяў у фікцыі, але і апошнім (“чалавекам”), хто верыў, што недзе (у выпадку з самім Ніцшэ — па той бок дабра і зла) жыцьцё чалавека можа быць іншым, рэальным, тоесным само сабе, адным словам, не гульнёй у фікцыі, а нечым...
Дарэчы, сярод знакамітых ніцшэўскіх філязафемаў (“канцэптуальных мэтафараў”) — “звышчалавек”, “вечнае вяртаньне”, “воля да панаваньня”, “узыходжаньне нігілізму” — амаль незаўважанай застаецца вось гэтая — “апошні чалавек”. А між тым, менавіта ў “апошнім чалавеку” аналітыка Ніцшэ дасягнула скрані магчымага — “блізіцца час, калі чалавек ужо ня зможа нарадзіць ніводнае зоркі”.