Унівэрсальнае — амаль ніякае, яно ня болей чым апазыцыйнае апірышча для нечага , і таму ўсё, што мае патэнцыю быць нечым, цягне да сынгулярнасьці, бо толькі вылучэньне ў адзінкавае робіць лятэнтную наяўнасьць сынгулярнага нечага відочна канстытуяванай. Шагал не заўважыў у ляндшафце Віцебску хэнці прасторы Беларусі да наяўнасьці ва ўласным сэнсе, ён назаўсёды застаўся ў Віцебску абшарнікам Вялікай Расеі, і, натуральна, яму не да галавы было, што насьпее пара, калі ягонае імя зрэфлексуецца зь нейкай там Беларусяй і што паступова “беларускі фактар” зробіцца роўналежным сярод іншых у “фэномэне Шагала”, а ў пэўным зьмесьце і папярэднім да астатніх, паколькі менавіта беларуская прастора адамкнула Шагалу экзістэнцыйнае мейсца ў быцьці. Болей за тое, калі экзістэнцыйнасьць разглядаць ня толькі ў праекцыі тэмпаральнасьці часу, але і ў праекцыі тэмпаральнасьці прасторы, то мы можам аднолькава, хаця і не безь верагоднасьці скандалу, залічыць Шагала як у гэбраі, так і ў беларусы. (Іншая рэч, ці патрэбна нам, Шагалу, каму заўгодна такое “падвоенае грамадзянства” Шагала).
Але менавіта з гэтай падвоенасьці і вынікае тая амбівалентнасьць сытуацыі, якая найперш паўстане ў кожнай спробе каталягізацыі Шагала: яму будзе аднолькава няўжыўна як у каталёгу не-беларускіх мастакоў, так і ў каталёгу мастакоў беларускіх. У першым выпадку Шагал застанецца за абсягам Беларусі, а значыць, ягоная прысутнасьць будзе вымкнутай з рэальнага кантэксту быцьця, паколькі ён пазбавіцца мейсца ва ўласнай прасторы, дзе адно і можа адбыцца такая падзея, як чалавек. У адваротным выпадку (Шагал — беларускі мастак) ён згубіць сваё мейсца ва ўласным часе, бо этнас (і з гэтага — ісва этнічнай належнасьці) фармуецца ў часе і толькі там палягаюць каардынаты ягонага вымярэньня.
У адрозьненьне ад беларусаў, для якіх у гэтым кантынууме час і прастора заўсёды былі тэмпаральна тоеснымі, гэбраі жылі на Беларусі са сваім, не адпаведным нашаму (а значыцьі нашай прасторы), этнічным часам. І справа тут нават ня столькі ў натуральнай біясацыяльнай рознасьці, колькі ў тым, што этнічны час гэбраяў распачаўся на некалькі тысячагодзьдзяў раней і за гэты прамежак назапасіў у сваім руху тую кінэтычную энэргію, якой яшчэ ня меў беларускі час і на якую не была разьлічаная яшчэ досыць статычная беларуская прастора.
“Я дрэва... вырванае з карэньнем...” — казаў Шагал потым, пасьля Віцебску. Трохі ніжэй мы вернемся да карэктнасьці гэтага параўнаньня, а пакуль зьвернем увагу на іншае: Шагал усьведамляў сваю вырванасьць “з карэньнем”, але ня ведаў, як веду, што яго вырвала. А між тым уся творчасьць Шагала, скажам так, асноведнай пары, дэманструе, як гэтае што выкручвае, выцягвае, выломвае яго з угрунтаванасьці ў віцебскі ляндшафт. На тагачасных Шагалаўскіх маляваньнях нават тое, што насампраўдзе трывала і гарманічна ўцялёсьнена ў пабытовую рэалію, здэфармаванае так, як быццам яно разгойдваецца, каб вырваць сваю закаранёнасьць з уцялёсьненасьці ў тутэйшасьць і падняцца над ёй, узьляцець... Куды? Ды напэўна ў тыя эмпірэі, прастора якіх тэмпаральна супадала б з тым, экзістэнцыйным часам, якім жыў Шагал.*
Урэшце Шагал разгойдаў трымалішча і вырваў сябе зь віцебскага ляндшафту, але ўсюды там, дзе Шагалу потым выпадзе мясьціцца, яму ня стане хапаць з чаго вырывацца, бо болей яго ўжо нішто ня будзе трымаць як свайго (што да гэбрайства, то яно ніколі яго не “трымала”, паколькі заўсёды было зь ім паўзь ягоную волю і пажаданасьць).
Шырока рэклямаваная настальгія Шагала па Віцебску — гэта настальгія па месту, якое трымае цябе як замес свайго зь-месту; вымыкаючы сябе адсюль “з карэньнем”, ты вымыкаеш сябе зь сябе, нават калі робіш гэта дзеля таго, каб пазбавіцца ня тоеснай твайму часу прасторы...
(І тады прастора латае тваю адсутнасьць тваім сумам па сваім мейсцы ў прасторы...)
Адначасна мы мусім заўважыць, што гэтая настальгія ня што іншае, як сьведчаньне наяўнасьці пераважна прасторавай мэнтальнасьці беларуса ў пераважна часавай мэнтальнасьці гэбрая, бо з сваёй, толькі гэбрайскай ісвы Шагал аніяк ня мог “быць дрэвам”, якое сумуе па мейсцы сваёй нязрушанасьці (пра гэта — ніжэй). Тым болей цікава (у аспэкце прастора-часавага дуалізму ягонай экзістэнцыі) адзначыць, што “дрэва” назаўсёды застанецца ўлюбёнай мэтафарай Шагала. (“Бачыш дрэва і думаеш: а наша дрэва другое, неба другое, усё ня тое, і з гадамі ўсё больш і больш адчуваеш, што сам ты “дрэва”, якому патрэбная свая зямля, свой дождж, сваё паветра...” (1936 г.). “Глеба, якая наталяла карані майго мастацтва, — гэта горад Віцебск, але маладому жывапісцу патрэбен быў Парыж, як дрэву патрэбна вада, каб яно не засохла” (1950 г.). “Як дрэва з Радзімы, вырванае з карэньнем, я быццам вісеў у паветры. Але ўсё ж такі жыў і рос” (1973 г.). Тут ня лішнім будзе яшчэ заакцэнтаваць, што ў Шагала гэтае “дрэва” зусім ня нейкае там “дрэва-абстракцыя”, а “дрэва” з канкрэтнага віцебскага ляндшафту, як і ў сантымэнтах кожнага, ужо без усялякага “дуалізму”, беларуса на чужыне. Разам з тым... зьвернем яшчэ трохі ўвагі на апошнюю цытату: “яе дрэва з Радзімы, вырванае з карэньнем, я быццам вісеў у паветры. Але ўсё ж такі жыў і рос”. Для пераважна прасторавага мысьленьня беларуса, для мысьленьня таго, хто сапраўды, як дрэва, укаранёны ў гэтую зямлю, наўрад ці была б натуральнаю мэтафара вырванага і павіслага ў абстрактным “недзе” дрэва, якое да таго ж яшчэ ў тым эфэмэрным “недзе” жыве і расьце. Для беларусаў дрэвы ня лётаюць, больш — не растуць у паветры. (Вядомая показка распавядае, што адзін паважны расейскі, у другім варыянце — беларускі чыноўнік зьедліва прамовіў з нагоды выставы карцінаў Шагала: “Евреи, да еще летают”. Ад сябе, нават з пэўнай зайдрасьцю, заўважым: гэбрай, які не “летает” — гэта не зусім гэбрай.)