Шагал вялікі мастак, але мы не дамо веры Шагалу — ён ня быў “дрэвам”. Шагал ня мог быць дрэвам ужо адно таму, што ён не баяўся вышыні. (Дрэва баіцца вышыні, і яно зусім ня хоча быць высока, вышэй за магчымасьці карэньняў утрымаць яго каля зямлі.) А Шагал увесь быў над зямлёю, у паветры, ён ня толькі летуценіў, а фізычна, увесь, лётаў, лунаў, кружляў...
Чаму Шагал не баяўся вышыні (беларус і ў казцы на неба лезе па драбінах)? Звычайна вышыні не баіцца той, хто набрыняў хуткасьцю, у каго хуткасьць руху (кінэтычная энэргія ўласнага — тэмпаральнага — часу) пераадолела страх цяжару цела (статыстычны цяжар уласнай — тэмпаральнай — прасторы) упасьці і разьбіцца. А яшчэ, пэўна, і таму, што: “Усе шляхі небясьпечныя для нас, акрамя шляху, які вядзе на неба”*. Гэбрайскі народ, гнаны да апошняга з бацькаўшчыны, абраў за Айчыну нябёсы. Ён, згарнуўшы прастору свайго бытаваньня да памераў тэксту пісанай Торы, толькі нагамі ступаў па зямлі (усюды яму чужой), а насампраўдзе жыў над дахамі і вершалінамі дрэваў, там, дзе лётаюць птушкі і анёлы, здаралася, і яшчэ вышэй. Зрэшты, усё гэта добра відаць на малюнках Шагала, якія тапаграфічна дакладна пазначаюць геаграфію краіны ягоных супляменьнікаў.
Але ўсё ж такі гэта былі людзі, а не анёлы, яны маглі жыць над нечым і не маглі ў нічым; і як ні шчылілі яны сябе ў вэртыкальны прамень часу, цяжар цялёснасьці раскатваў іх па гарызанталі зямной прасторы; і як ні ўціскалі яны гісторыю свайго бытаваньня паміж літараў Торы, яна чаплялася, заблытвалася, гублялася ў хмызах, на гразкіх сьцежках, сярод пясчаных выспаў і неяк прарастала пакручастымі лёсамі скрозь абшар гісторыі беларускага краю... Потым гэтыя лёсы даводзілася выдзіраць адсюль, атрахаючы зямлю з карэньняў. Пясок атрахаўся, а зямля заставалася, трымала...
“Як я зайдрошчу ўсім Вам. Вы маглі быць на яго пахаваньні, ісьці па нашай зямлі (курсыў тут і далей мой. — В. А.) за яго труною, і паветра неба, таго самага неба, якое я так часта намагаўся аднавіць на сваіх карцінах, абдымала б вас. Чаму гэтае паветра не далятае да мяне сюды, у задушлівую прастору? Чаму лёс падзяліў мяне на дзьве часткі — цела тут — душа там?” (ліст у менскую газэту “Октябрь”, з прычыны сьмерці Іегуды Пэна, 1973 г.).
Гэтым у высокім сэнсе мэлядраматычным эпізодам, бадай, можна было б і скончыць тэкст. Але апошні сказ цытаты патрабуе камэнтару.
... Не душа Шагала засталася тут, на Беларусі (душа ў чалавека заўсёды пры сабе, што час пры гадзіньніку), а цела, якое беларуская прастора вынайшла як яшчэ адзін зь безьлічы фэномэнаў самой сабе, і таму ўжо нідзе і ніколі гэтае цела не магло быць нечым іншым, акрамя як фэномэнам тутэйшай беларускай прасторы.
Нельга давесьці сваё alibi ў падзеі быцьця.
Сёньня, у інтэрпрэтацыі многіх расейскіх дасьледчыкаў, усё адцягненае эўрапейскае мысьленьне ад Плятона да Дэрыды выглядае адно камэнтаром да творчасьці Міхаіла Бахціна, нейкім дадаткам да такой “падзеі быцьця” як Бахцін — толькі пастамэнтам для помніка Бахціну, і пастамэнтам яшчэ не даробленым, занізкім ды завузкім, бо Бахцін не зьмяшчаецца на ягонай пляцоўцы: ён як бы завіс трохі вышэй і збоку, мабыць, чакаючы, пакуль пастамэнт падрасьце ўвыш ды шыркі.