Вырашальную, і нават вызначальную ролю “замежных” уплываў на айчынную літаратуру лёгка патлумачыць яе прыпозьненым, параўнальна зь іншымі, фармаваньнем у якасьці самастойнага і самадастатковага чыньніку. Не адмаўляючы істотнасьці гэтага фактару, я ўсё ж такі схільны адхіліць яго. Бо, як на маю думку, кожная нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта аблуда, міт, створаны ў эпоху сыстэматызацыі, калі ўсяму, што мела месца ў бытным, падшуквалася свая ўнівэрсалія. Апошняе цьверджаньне аднолькава пасуе як да беларускай, так да францускай, нямецкай, расейскай і якой заўгодна іншай, прынамсі эўрапейскай літаратуры.
На першы погляд гэтая тэза выдае на безадказную авантуру: у лепшым выпадку — на гарэзьлівае цьвяленьне парадоксам. Але хай той, хто так палічыць, назаве мне хоць адзін базавы (канструктыўна, эстэтычна, этычна, ідэалягічна і г.д.) элемэнт, які ня меўся б ва ўсіх больш-менш сфармаваных эўрапейскіх літаратурах. А калі ўсе эўрапейскія літаратуры разгортваюцца на агульнай, прынамсі аднолькавай ці падобнай канструктыўнай і эстэтычнай аснове, то на што мы тады абапіраем панятак нацыянальная літаратурная традыцыя? На геаграфічныя каардынаты? На тэматычную пераемнасьць? На перавагу тых ці іншых літаратурных формаў, жанраў, сюжэтаў? Але акцэнт тут (за выключэньнем хіба геаграфіі) заўсёды рухомы, у кожную літаратурную эпоху (ды што — эпоху, у кожнае дзесяцігодзьдзе) ён мяняецца і заўсёды, ва ўсялякай актуалізацыі нейкага складніку (формы, тэмы, жанру...) прыблізна адпаведны гэткай жа актуалізацыі таго самага найменш як у некалькіх іншых літаратурах, з чаго заакцэнтаванае ў пэўны пэрыяд ніяк ня можа заставацца вызначальным аргумэнтам адной асобнай літаратурнай традыцыі. Адсюль вынікае наступнае падсумаваньне: ніводная эўрапейская літаратура — у тым ліку і беларуская — ня мае нейкіх базавых унікатаў, што належалі б выключна ёй (нават мова тут не зьяўляецца вызначальным чыньнікам), і зыходзячы з гістарычнай пераемнасьці якіх мы маглі б казаць пра тое, што прызвычаіліся называць традыцыяй.
Відавочна, каб вывесьці тэзу аб нелігітымнасьці традыцыі з сытуацыі парадоксу і знайсьці ёй месца хаця б у сытуацыі палемікі, патрабуецца больш разгорнутая і больш трывалая аналітыка, але апошняе не ўваходзіць у непасрэдную задачу гэтага тэксту. Таму мы ячшэ раз зьвернемся да праклямацыі і паўторым: Нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта ня факцыя, а фікцыя, аблуда, міт эпохі сыстэматызацыі. У пэўнай меры гэты міт трымаецца і мацуецца ў якасьці рэальнасьці тым, што раней я быў схільны пазначыць словам “кантэкст” (“Літаратура ў краіне Сакрэту”, ЛІМ, №1, 1993 г.). Але літаратурны кантэкст зусім ня тое, што літаратурная традыцыя. Літаратурны кантэкст — гэта мова соцыякультурнага дыскурсу ці, згодна Раляну Барту, “пісьмо”. Літаратуры адрозьніваюцца (розьняцца) ня ўласнымі традыцыямі, а ўласнымі кантэкстамі, дыскурсамі, “пісьмамі” (вэрбальнымі фэномэнамі соцыякультурных дыскурсаў).
Не традыцыя, а кантэкст (“пісьмо”) і ўплывае, і фармуе, і абмяжоўвае як асобнага літаратара, так і асобную літаратуру.
Панятак “традыцыя” ўзьнік у тую ж пару і тым жа шчыраваньнем, што і панятак “эвалюцыя”. Яны разам былі сфармаваныя на інтэлектуальнай фабрыцы Асьветніцтва, якое якраз і вынайшла мэханізм адбываньня руху як біялягічных, так соцыякультурных ды інтэлігібэльных фэномэнаў празь іх мэханічна-пасьлядоўную пераемнасьць і развой у выніку пярэйсьця колькасьці ў якасьць.
Адносна эвалюцыі непасрэдна, празьмерная мэханістычнасьць падобнага падыходу была выяўлена аналітыкай ужо на пачатку XX стагодзьдзя, але шмат у якіх сфэрах дзейнасьці чалавека эвалюцыянісцкая па сваёй сутнасьці ідэалёгія заставалася па-за крытыкай і адсюль — па-за пераасэнсаваньнем. Як у выпадку зь “літаратурнай традыцыяй...”.