Так думаў Чычыкаў і поўабуджанымі сіламі душы, здавалася, штосьці адчуваў. Здавалася, прырода яго цёмным чуццём стала чуць, што ёсць нейкі абавязак, які трэба выканаць чалавеку на зямлі, які можна выканаць усюды, на кожным рагу, не гледзячы на ўсялякія акалічнасці, хваляванні і рух, якія лётаюць вакол чалавека, з таго месца і кута, на якім ён пастаўлен. I працавітае жыццё воддаль ад шуму гарадоў і тых спакус, якія ад бяздзейнасці прыдумаў, забыўшы працу, чалавек, так моцна пачало перад ім рысавацца, што ён ужо амаль забыў усю непрыемнасць свайго становішча і, магчыма, гатоў быў нават прынесці падзяку лёсу за гэты цяжкі [удар], калі толькі выпусцяць яго і вернуць хоць частку... Але вузкія дзверы яго бруднай каморы адчыніліся, увайшла чыноўная асоба — Самасвітаў, эпікурэец, сабой зух, у плячах аршын, ногі стройныя, выдатны таварыш, гуляка і прайдзісвет, як гаварылі пра яго самі таварышы. У ваенны час чалавек гэты нарабіў-бы цудаў: яго-б паслаць куды-небудзь пралезці праз непраходныя, небяспечныя месцы, украсці з-пад носа ў самога ворага гармату—гэта-б яго справа. Але, за адсутнасцю ваеннага поля дзейнасці, на якім-бы, магчыма, яго зрабілі-б сумленным чалавекам, ён паскудзіў на ўсю сілу. Непасцігальная справа! дзіўныя меў ён перакананні і правілы: з таварышамі ён быў добры, нікога не прадаваў і, даўшы слова, трымаў; але вышэйшае над сабой начальства ён лічыў нечым падобным да варожай батарэі, праз якую трэба прабіцца, карыстаючыся кожным слабым месцам, праломам або недаглядам.
«Ведаем усё пра ваша становішча, усё пачулі!» сказаў ён, калі ўбачыў, што дзверы за ім шчыльна зачыніліся. «Нічога, нічога! Не палохайцеся: усё будзе папраўлена. Усе пачнем працаваць за вас і — вашы слугі. Трыццаць тысяч на ўсіх — і нічога больш».
«Няўжо?» ускрыкнуў Чычыкаў: «і я буду зусім апраўданы?»
«Начыста! яшчэ і ўзнагароду атрымаеце за страты».
«I за паслугі?»
«Трыццаць тысяч. Тут ужо ўсё разам— і нашым, і генерал-губернатарскім, і сакратару».
«Але, дазвольце, як-жа я магу?.. Мае ўсе рэчы... шкатулка... усё гэта цяпер апячатана, пад наглядам».
«Праз гадзіну атрымаеце ўсё. Па руках, ці што?»
Чычыкаў падаў руку. Сэрца яго білася і ён не даваў веры, каб гэта было магчыма...
«Пакуль бывайце! Даручыў вам [сказаць] наш агульны прыяцель, што галоўная справа супакой і неўсхваляванасць духу».
«Гм!» падумаў Чычыкаў; «разумею — юрысконсульт!»
Самасвітаў знік. Чычыкаў, застаўшыся, усё яшчэ не даваў веры словам, але не прайшло гадзіны пасля гэтай гутаркі, ях была прынесена шкатулка: паперы, грошы — усё ў найлепшым парадку. Самасвітаў з’явіўся ў якасці распарадчыка: вылаяў пастаўленых вартавых за няпільнасць, наглядчыку загадаў выклікаць яшчэ лішніх салдат для ўзмацнення нагляду, узяў не толькі шкатулку, але і павыбіраў нават усе такія паперы, якія маглі-б чым-небудзь кампраметаваць Чычыкава, звязаў усё гэта разам, апячатаў і загадаў самому салдату занесці зараз-жа да самога Чычыкава, пад выглядам неабходных начных і спальных рэчаў, так што Чычыкаў, разам з паперамі, атрымаў нават і ўсё цёплае, што патрэбна было, каб накрыць яго нетрывалае цела. Гэтая хуткая дастаўка ўзрадавала яго невыказна. Ён займеў моцную надзею, і пачалі ўжо ў марах яму зноў уяўляцца такія-сякія прывабы: вечарам тэатр, танцорка, за якой ён валачыўся. Вёска і цішыня пачалі здавацца блядней, горад і шум — зноў ярчэй і ярчэй... О, жыццё!
А тым часам завязалася справа памеру бязмежнага ў судах і палатах. Працавалі пёры пісцоў і, нюхаючы табаку, працавалі казусныя галовы, любуючыся, як мастакі, кручкаватым радком. Юрысконсульт, як патайны чараўнік, невідочна варочаў усім механізмам; усіх аблытаў канчаткова, раней, чым хто паспеў агледзецца. Блытаніна павялічылася. Самасвітаў перавысіў самога сябе адвагай і дзёрзкасцю нечуванай. Даведаўшыся, дзе знаходзілася пад вартай схопленая жанчына, ён з’явіўся проста і ўвайшоў такім малайцом і начальнікам, што вартавы аддаў яму чэсць і выцягнуўся ў струнку. «Даўно ты тут стаіш?» — «Ад раніцы, ваша благароддзе». — «Доўга да змены?» — «Тры гадзіны, ваша благароддзе». — «Ты мне будзеш патрэбны. Я скажу афіцэру, каб замест цябе прызначыў іншага». — «Слухаю, ваша благароддзе!» I, паехаўшы дамоў, не марудзячы ні хвіліны, каб не ўмешваць нікога і ўсе канцы ў ваду, сам апрануўся жандарам, з’явіўся ў вусах і бакенбардах сам чорт-бы не пазнаў. З’явіўся ў доме, дзе быў Чычыкаў, і, схапіўшы першую, якая трапілася, бабу, здаў яе двум чыноўным малайцам, докам таксама, а сам проста з’явіўся з вусамі і стрэльбай, як належыць, да вартавых: «Ідзі к..... мяне прыслаў камандзір выстаяць замест цябе змену». Змяніўся і стаў сам са стрэльбай. Толькі гэта было і патрэбна. У гэты час, на месцы ранейшай бабы апынулася іншая, якая нічога не ведала і не разумела. Ранейшую запраторылі кудысьці так, што і потым не дазналіся, куды яна падзелася. У той час, калі Самасвітаў падвізаўся ў асобе воіна, юрысконсульт стварыў цуды на грамадскім полі дзейнасці: губернатару даў зразумець стараною, што пракурор піша на яго данос; жандарскаму чыноўніку даў зразумець, [што] чыноўнік, які пражывае сакрэтна, піша на яго даносы; чыноўніка, які пражываў сакрэтна, упэўніў, што ёсць яшчэ сакрэтнейшы чыноўнік, які на яго даносіць,—і ўсіх прывёў у такі стан, што да яго ўсе павінны былі звярнуцца за парадамі. Стварылася такая бязладзіца: данос сеў верхам на даносе, і пайшлі выкрывацца такія справы, якіх і сонца не бачыла, і нават такія, якіх і не было. Усё пайшло ў работу і ў справу: і хто незаконнанароджаны сын, і якога роду і звання, і ў каго каханка, і чыя жонка за кім валочыцца. Скандалы, спакусы і ўсё так змяшалася і сплялося разам з гісторыяй Чычыкава, з мёртвымі душамі, што ніякім чынам нельга было зразумець, якая з гэтых спраў была галоўная бязглуздзіца: абедзве здаваліся роўнай вартасці. Як пачалі, нарэшце, прыходзіць паперы да генерал-губернатара, бедны князь нічога не мог зразумець. Вельмі разумны і прабітны чыноўнік, якому было даручана зрабіць экстракт [119], ледзь не звар’яцеў: ніякім чынам нельга было ўхапіцца за нітку справы. Князь быў у гэты час заклапочаны мноствам іншых спраў, адна за другую непрыемнейшых. У адной частцы губерні выявіўся голад. Чыноўнікі, пасланыя раздаць хлеб, неяк не так распарадзіліся, як трэба было. У другой частцы губерні разварушыліся раскольнікі. Нехта пусціў паміж іх, што нарадзіўся антыхрыст, які і мерцвякам не дае супакою, скупляючы нейкія мёртвыя душы. Каяліся і грашылі і, пад выглядам злавіць антыхрыста, укакошылі неантыхрыстаў. У другім месцы мужыкі ўзбунтаваліся супроць памешчыкаў і капітан-спраўнікаў. Нейкія валацугі распусцілі паміж іх чуткі, што надыходзіць такі час, што мужыкі павінны [быць] памешчыкамі і апрануцца ў фракі, а памешчыкі апрануцца ў світкі і будуць мужыкамі,— і цэлая воласць, не разважыўшы таго, што надта многа атрымаецца тады памешчыкаў і капітан-спраўнікаў, адмовілася плаціць..... подаць. Трэба было ўжыць гвалтоўныя захады. Бедны князь быў у самым дрэнным настроі. У гэты час далажылі яму, што прышоў адкупшчык. «Няхай увойдзе», сказаў князь. Стары ўвайшоў.