«Селіфан!» сказаў ён, нарэшце, высунуўшыся з брычкі.
«Што, пане?» адказаў Селіфан.
«Паглядзі, ці не відаць вёскі?»
«Не, пане, нідзе не відаць!» Пасля гэтага Селіфан, памахваючы пугай, зацягнуў песню не песню, але штосьці такое доўгае, чаму і канца не было. Туды ўсё ўвайшло: усе падбадзёрваючыя і павучальныя крыкі, якімі частуюць коней па ўсёй Расіі ад аднаго канца да другога; прыметнікі ўсіх родаў без далейшага разбору, што першае трапіла на язык. Такім чынам дайшло да таго, што ён пачаў называць іх, нарэшце, сакратарамі.
Тым часам Чычыкаў пачаў прыкмячаць, што брычка гайдалася на ўсе бакі і надзяляла яго вельмі моцнымі штуршкамі; гэта дало яму адчуць, што яны звярнулі з дарогі і, мабыць, цягнуліся па ўзаранаму полю. Селіфан, здавалася, сам уцяміў, але не гаварыў ні слова.
«Што, машэннік, па якой дарозе ты едзеш?» сказаў Чычыкаў.
«Дык што-ж, пане, рабіць, час-жа які; пугі не бачыш, такая цемра!» Сказаўшы гэта, ён так нахіліў брычку, што Чычыкаў вымушан быў трымацца абодвума рукамі. Тут толькі заўважыў ён, што Селіфан падгуляў.
«Трымай, трымай, абернеш!» крычаў ён яму.
«Не, пане, як можна, каб я абярнуў», гаварыў Селіфан. «Гэта нядобра абярнуць, я ўжо сам ведаю: я ўжо ніяк не абярну». Пасля пачаў ён злёгку паварочваць брычку; паварочваў, паварочваў і нарэшце вывернуў яе зусім набок. Чычыкаў і рукамі і нагамі пляснуўся ў гразь. Селіфан коней аднак-жа спыніў; між іншым, яны спыніліся-б і самі, бо былі вельмі знясілены. Такі непрадбачаны выпадак дарэшты здзівіў яго. Злезшы з козлаў, ён стаў перад брычкаю, падпёрся ў бакі абодвума рукамі ў той час, як пан боўтаўся ў гразі, намагаючыся адтуль вылезці, і сказаў пасля некаторага разважання: «Бач ты, і перакулілася!»
«Ты п’яны, як шавец!» сказаў Чычыкаў.
«Не, пан, як можна, каб я быў п’яны! Я ведаю, што гэта нядобрая справа быць п’яным. З прыяцелем пагаварыў, бо з добрым чалавекам можна пагаварыць, у гэтым няма дрэннага; і закусілі разам. Закуска справа не крыўдная; з добрым чалавекам можна закусіць».
«А што я табе сказаў апошні раз, калі ты напіўся? а? забыў?» сказаў Чычыкаў.
«Не, ваша благароддзе, як можна, каб я забыў. Я ўжо справу сваю ведаю. Я ведаю, што нядобра быць п’яным. З добрым чалавекам пагаварыў, бо...»
«Вось я цябе як высеку, дык ты ў мяне будзеш ведаць, як гаварыць з добрым чалавекам».
«Як будзе ваша ласка», адказаў на ўсё згодны Селіфан, «калі высекчы, дык высекчы; я ніяк не супроць гэтага. Чаму-ж не пасячы, калі за справу, на тое воля панская. Яно трэба пасячы, бо мужык раздурвае, парадак трэба трымаць. Калі за справу, дык і пасячы, чаму-ж не пасячы?»
На такое меркаванне пан зусім не знайшоў што адказаць. Але ў гэты час, здавалася, быццам сам лёс вырашыў пашкадаваць яго. Здалёк пачуўся сабачы брэх. Узрадаваны Чычыкаў даў загад паганяць коней. Рускі вознік мае добрае чуццё замест вачэй, ад гэтага здараецца, што ён, зажмурыўшы вочы, валіць часам ва ўвесь дух і заўсёды куды-небудзь ды прыязджае. Селіфан, не бачачы нічога, накіраваў коней так проста на вёску, што спыніўся толькі тады, калі брычка ўдарылася аглоблямі ў плот і калі зусім не было куды ехаць. Чычыкаў толькі заўважыў праз густую заслону ліўшага дажджу штосьці падобнае да страхі. Ён паслаў Селіфана шукаць вароты, што, напэўна, цягнулася-б доўга, калі-б на Русі не было замест швейцараў злосных сабак, якія далажылі аб ім так звонка, што ён паднёс пальцы да сваіх вушэй. Агонь мільгнуў у адным акенцы і дасягнуў туманным струменем да плота, паказаўшы нашым падарожным вароты. Селіфан узяўся стукаць, і хутка, адчыніўшы брамку, высунулася нейкая фігура, накрытая світкай, і пан са слугою пачулі хрыплы бабскі голас: «хто стукае? чаго ўсхадзіліся?»
«Прыезджыя, матухна, пусці пераначаваць», вымавіў Чычыкаў.
«Бач ты які востраногі», сказала старая: «прыехаў у якую пару! Тут табе не пастаялы двор, памешчыца жыве».
«Што-ж рабіць, матухна: бачыш з дарогі збіліся. Не начаваць-жа такой парой у стэпе».
«Так, пара цёмная, нядобрая пара», дадаў Селіфан.
«Маўчы, дурань», сказаў Чычыкаў.
«Ды хто вы такі?» сказала старая.
«Дваранін, матухна».
Слова дваранін прымусіла старую як быццам крыху падумаць. «Пачакайце, я скажу пані», прамовіла яна, і хвіліны праз дзве ўжо вярнулася з ліхтаром у руцэ. Вароты адамкнуліся. Агеньчык мільгнуў і ў другім акне. Брычка, уз’ехаўшы на двор, спынілася перад невялікім домікам, які за цемнатою цяжка было разгледзець. Толькі адна палавіна яго была асветлена праз вокны; відаць была яшчэ лужына перад домам, на якую проста біла тое-ж святло. Дождж стукаў гучна па драўляным даху і гуркатлівымі ручаямі сцякаў у падстаўленую бочку. Між іншым сабакі заліваліся на ўсе магчымыя галасы: адзін, задраўшы дагары галаву, выводзіў так працяжна і з такой стараннасцю, як быццам за гэта атрымліваў бог ведае якую плату; другі вырабляў хутка, як панамар; паміж імі звінеў, як паштовы званок, неўгамонны дыскант, мусіць, маладога шчанюка, і ўсё гэта нарэшце завершваў бас, можа быць стары, надзелены моцнай сабачай натурай, бо хрыпеў, як хрыпіць спявацкі контрабас, калі канцэрт у поўным разліве, тэнары ўзнімаюцца на дыбачкі ад вялікага жадання вывесці высокую ноту, і ўсё, што ні ёсць, імкнецца ўгору, задзіраючы галаву, а ён адзін, засунуўшы няголены падбародак у гальштук, прысеўшы і апусціўшыся амаль да зямлі, прапускае адтуль сваю ноту, ад якой трасуцца і бразджаць шыбы. Па адным ужо сабачым брэху, складзеным з такіх музыкаў, можна было дапусціць, што вёска была немалая; але прамокшы і прамерзшы герой наш ні пра што не думаў, як толькі пра пасцель. Не паспела брычка зусім спыніцца, як ён ужо саскочыў на ганак, пахіснуўся і ледзь не ўпаў. На ганак вышла зноў нейкая жанчына, маладзейшая за першую, але вельмі да яе падобная. Яна правяла яго ў пакой. Чычыкаў кінуў мімаходзь два позіркі: пакой быў абвешаны старэнькімі паласатымі шпалерамі; карціны з нейкімі птушкамі; між акон старадаўнія маленькія люстэркі з цемнымі рамкамі ў выглядзе скручаных лістоў, за кожным люстэркам закладзены былі або пісьмо, або старая калода карт, або панчоха; насценны гадзіннік з нарысаванымі кветкамі на цыферблаце... сілы не было што-небудзь яшчэ заўважыць. Ён адчуваў, што вочы яго зліпаліся, як быццам іх хто-небудзь вымазаў мёдам. Праз хвіліну ўвайшла гаспадыня, жанчына сталых год, у нейкім спальным каптуры, апранутым наспех, з фланеллю на шыі, адна з тых матушак, дробных памешчыц, якія наракаюць на неўраджай, страты і трымаюць галаву крыху набок, а тым часам збіраюць пакрысе грошы ў пярэстыя мяшэчкі, параскладаныя па шуфлядах камодаў. У адзін мяшэчак адбіраюць усё рублі, у другі поўрублі, у трэці саракоўкі, хоць з выгляду і здаецца, быццам у камодзе нічога няма, апрача бялізны, ды начных кофтачак, ды ніцяных маточкаў, ды распоратага салопа, які мяркуецца потым пусціць на сукенку, калі старая як-небудзь прагарыць пад час выпякання святочных коржыкаў з усякімі пражанцамі, ці зносіцца сама сабой. Але не згарыць сукенка і не зносіцца сама сабой; ашчадлівая бабулька, і салопу суджана праляжаць доўга ў распоратым выглядзе, а потым дастацца па духоўнаму завяшчанню пляменніцы ўнучатнай сястры разам з усякімі іншымі трантамі.