Буйнамаштабнаму таленту Адамовіча, аднак, заўжды цесна ў рамках аднойчы абранай ім галіны, нават аднаго мастацтва. І ягонае свядомае імкненне да універсальнасці і шырыні не магло не прывесці да самага сінтэтычнага мастацтва сучаснасці — кіно. Кінематаграфічны лёс Адамовіча, на шчасце, быў да яго літасцівы, мабыць, таму, што даў яму адэкватнага па таленту рэжысёра ў асобе Элема Клімава. За шмат гадоў напружанай працы, пошукаў і знаходак, апантанай барацьбы з тагачаснай кінабюракратыяй быў створаны сапраўдны шэдэўр — «Ідзі і глядзі», які трыумфальна абышоў экраны ўсіх кантынентаў. Гэты фільм стаў падзеяй сусветнага кінематографа, адзін з самых лепшых майстроў якога, амерыканец Стэнлі Крамер, нават прапанаваў Адамовічу сваё супрацоўніцтва ў стварэнні сумеснага савецка-амерыканскага фільма. Беларускае кіно такім чынам выходзіць на сусветную арэну, і ў тым немалая заслуга нашага славутага земляка.
Алесь Адамовіч нямала зрабіў для росквіту нацыянальнай літаратуры, усёй сучаснай гуманістычнай культуры. Можна сказаць, што ягоная проза і публіцыстыка, густа насычаныя думкамі і ідэямі, сёння актыўна спасцігаюцца чалавецтвам. Але, думаецца, увесь Адамовіч яшчэ як след не засвоены грамадствам. Мабыць, у поўнай меры ім суджана быць спасцігнутым пасля — ВЯЛІКАЕ БАЧЫЦЦА на адлегласці. У дадзеным выпадку — на адлегласці часу, які, калі ён наступіць, расхіне ўсю веліч гэтага чалавека, мысліцеля і мастака, якога дала свету наша беларуская зямля.
ПРАДМОВА ДА КНІГІ А. ЛУКАШУКА
Цяпер нярэдка можна пачуць і нават прачытаць у друку: «Усё пра Сталіна ды рэпрэсіі, надакучыла, колькі можна!». Сапраўды, пішуць пра тое шмат, можа нават трохі густавата і часта для якіх пары гадоў. Але ж таму ёсць тлумачэнне: дзесяткі гадоў не пісалі, не гаварылі, баяліся нават успомніць, каму было што ўспамінаць.Тэрор буяў па краіне, атруціўшы душы страхам: сябра баяўся сябра, муж не давяраў жонцы, сын даносіў на бацьку. І ўсё гэта было ў перыяд «разгорнутага будаўніцтва сацыялізму».
Але ці можна такімі метадамі і ў такой атмасферы пабудаваць што-небудзь прыстойнае, не кажучы ўжо пра справядлівае сацыялістычнае грамадства?
Так, каб перамагчы загану, трэба яе ведаць, каб здабыць урокі з гісторыі, трэба ведаць тую гісторыю. Але ці была ў нас гісторыяграфія? Гісторыя — навука, гэта — праўда, а не афіцыйная хлусня, падпісаная нават тытулаванымі імёнамі. Добра, што хоць і са спазненнем амаль на семдзесят гадоў мы зразумелі гэта і хочам даўмецца праўды. Светлая душа заўжды прагне праўды, якой бы тая ні была, а маладыя людзі, як водзіцца, ад нараджэння маюць светлую, яшчэ не замутнёную душу, таму ім праўда даражэй за ўсё.
У гэтай невялічкай кніжцы — самая балючая, але і самая святая праўда, здабытая яе аўтарам па кроплі, па слову, па зжоўклым лістку архіўнага дакумента. Гэтая праўда крычыць і рыдае пякучымі слязьмі: па горы абрабаваных, знявечаных сялян, іхніх згаладнелых дзяцей, па крушэнні спрадвечных спадзяванняў першых кіраўнікоў рэспублікі аб лепшай долі для свайго народа, па зняважанай чалавечай годнасці ў барацьбе за фальшывую ідэю, а па сутнасці за ўратаванне ўласнага жыцця, па барацьбе, якая ахапіла верхнія эшалоны ўлады на канцы трыццатых гадоў, ды не ўратавала нікога. І абвінаваўцы, і абвінавачаныя, і каты, і ахвяры — усе скончылі аднолькава. Хіба што некаторыя перад тварам смерці забыліся на сваё чалавечае паходжанне і паводзілі сябе... не надта каб добра. Але хто сёння возьме на сябе маральнае права кінуць у іх каменем, сам не апынуўшыся ў іхнім становішчы?
Аўтар склаў кніжку са сваіх ранейшых газетных, журналісцкіх артыкулаў і нарысаў. Але гэта не звычайная журналістыка. Гэта — летапіс народнай трагедыі. І гэта — аўтарскі подзвіг у многіх адносінах.
Толькі чалавек светлай душы здолеў падняць усё гэта з забыцця і аддаць на суд людзям.
Будзем жа ўдзячныя яму.
ЖУРНАЛ «ДРУЖБА НАРОДОВ», № 9
1987 г.
Слухи и отрывочные сведения, касающиеся ненормального состояния национального языка в Белоруссии, давно распространились за ее пределы и в общем соответствуют истине. При довольно интенсивно развивающейся общей культуре в республике, сплошной грамотности населения, заметных успехах национальной литературы, искусства сфера распространения белорусского языка неуклонно сужается. Такое явление не может не вызвать определенной озабоченности людей, занятых проблемами культуры, да и просто образованных людей, и мы нередко слышим вопросы: в чем же дело? Что происходит в этой республике, одной из суверенных республик СССР, учредителе и члене ООН? Какие объективные причины вынуждают семь миллионов белорусов, испокон веков населяющих собственную землю, отрекаться от исконно родного языка, довольствоваться в жизни «основным языком межнационального общения»? Разумеется, причины эти существуют давно и объективно, хотя они и не просты для их скорого постижения, часто запутанны и почти не изучены ни специалистами-языковедами, ни социологами, ни историками. Многие годы на них лежала негласное табу, как и на всей языковой проблеме, делался вид, что таковой не существует вовсе. Я не имею возможности здесь исчерпывающе осветить эту многосложную проблему и коснусь только некоторых ее сторон. Истоки проблемы, как мне кажется, лежат в нашем недавнем прошлом.