Наш сучасны нацыянал-дэмакратызм, не грэбуючы ніводнай рысай сучаснага еўрапейскага дэмакратызму, зусім не супроць жыццёвых інтарэсаў іншых нацый ці нацыянальных меншасцей. Але найперш ён — за сябе, за Беларусь, за вольнае развіццё яе народа ў сям'і цывілізаваных народаў свету. Мы павінны выразна сабе ўсвядоміць, што гісторыя дала нам апошні шанц, і ажыццявіць яго суджана цяперашнім пакаленням. Ці мы яго нарэшце ажыццявім, ці нацыя развітаецца з тою ідэяй навек, каб самой без следу знікнуць з твару зямлі.
Гэта заўжды не проста, цяпер жа гэта нават вельмі складана. Апроч чыста ўнутраных прычын, прыйдзецца пераадолець шалёнае супраціўленне цэнтра, учэпістую, даволі распаўсюджаную імперскую свядомасць, папулярным жупелам якой з'яўляецца пагроза грамадзянскай вайны. Але ў таталітарнай дзяржаве, якой, несумненна, ніколі не пераставала быць наша, нішто не адбываецца самохаць, стыхійна, адвольна. Таму ніякая грамадзянская вайна ў нас немагчыма, калі яе не арганізуе цэнтр. Ва ўмовах Беларусі гэтая вайна можа прыняць форму ўзброенай барацьбы знешняй сілы супраць дзесяцімільённага народа. Дарэчы, генеральная рэпетыцыя таго ўжо адбылася ў памятны дзень 30 кастрычніка 1988 года.
Гісторыя і Беларусь маюць вялікую надзею на БНФ, яго выпрабаванае кіраўніцтва. Я кажу гэта, зусім не маючы намеру прынізіць значэнне іншых дэмакратычных партый. Як кажуць, дай ім Божа. Але нельга не прадбачыць тых цяжкасцей, што неўзабаве паўстануць перад партыямі парламенцкага тыпу. Менавіта аб тым красамоўна сведчыць вопыт сучаснага беларускага парламента. Справа ў тым, што іхні палітычны апанент — КПБ — прытрымліваецца зусім іншых, ніякім кодэксам не прадугледжаных правіл ігры, супраць якіх звыклыя метады дэмакратычнага парламентарызму бяссільныя. У нас стварыўся пэўны парламенцкі парадокс, калі камуністычная парламенцкая большасць па сутнасці выражае інтарэсы меншасці — партыйнай бюракратыі, а меншасць — інтарэсы большасці, па сутнасці інтарэсы народа. Менавіта гэты парадокс і заводзіць у тупік усю ідэю беларускага парламентарызму.
Таму, вядома, дай Бог поспеху іншым дэмакратычным партыям, але БНФ ужо штосьці Бог даў. Ім ужо набыты пэўны і немалы палітычны капітал, тое прызнаюць ягоныя сябры, таксама як і ягоныя ворагі. І ў тым, вядома, найбольшая заслуга кіраўніцтва фронту, старшыні сойму Зянона Пазьняка ды ягоных бліжэйшых паплечнікаў. Іхнія высілкі, безумоўна, ужо ляглі ў гісторыю Беларусі, незалежна ад таго, як гэтая гісторыя паверне ў хуткім часе і чым скончыцца. Праўда, не ўсім даспадобы нібыта празмерны радыкалізм Пазьняка, які, на мой погляд, сапраўды ўласцівы гэтаму, безумоўна, выдатнаму сыну нашага занядбанага народа. Але я сказаў бы, што менавіта ў палітычнай выразнасці — найбольшая вартасць Народнага фронту. У спалучэнні з некаторымі іншымі асабістымі якасцямі Зянона Станіслававіча тое — сведчанне яго грамадзянскай бескампраміснасці, ідэйнай прынцыповасці і патрыятызму. Дай яму Бог захаваць тыя якасці як мага даўжэй, што, як вядома, для палітычнага лідэра такога маштабу далёка не беспраблемна. Ды Беларусь спадзяецца.
ГУТАРКА З НАРОДНЫМ ДЭПУТАТАМ БССР С. НАВУМЧЫКАМ
Сакавік 1991 г.
— У нашай мінулай гутарцы для «ЛіМа», якая адбылася летась у жніўні, асноўным гарантам незваротнасці дэмакратычных працэсаў вы назвалі згуртаванне левых сіл. Аднак згуртаваліся — і даволі шчыльна — якраз сілы кансерватыўнага накірунку. Працэсы, якія цяпер адбываюцца, — ці не ёсць гэта паражэнне дэмакратаў?
— Так ужо заведзена ў палітычным жыцці свету: пакуль дэмакраты высвятляюць ідэйны грунт, дамаўляюцца пра маральныя прынцыпы, узгадняюць тактыку і стратэгію, у той час рэакцыянеры чыняць таемную змову і шчыльна гуртуюцца. Паводле няпісаных законаў мафіі. Меркаваннямі маральнага парадку яны жыццё сабе не абцяжарваюць. Шкада, але дэмакраты ў гэтым сэнсе павучыцца ў іх не могуць — не тая ментальнасць.
Дэмакраты ў барацьбе з рэакцыяй заўсёды церпяць паражэнне. Даўно вядома, што дэмакратыя можа чагось дамагчыся толькі ў дэмакратычным грамадстве. У таталітарным жа перамогі на яе баку не бывае ніколі.
— На IV з'ездзе народных дэпутатаў СССР затвор дыктатуры быў узведзены. І меней чым праз месяц прагучалі стрэлы — спачатку ў Вільні, потым у Рызе... Указы Прэзідэнта пра сумеснае патруляванне, умяшанне КДБ у эканамічную дзейнасць прадпрыемстваў — усё гэта класічныя першапачатковыя элементы надзвычайнага становішча. Як мяркуеце. Васіль Уладзіміравіч, — ці рэальны варыянт працяглай, крывавай дыктатуры, якая зноў адкіне нас у эпоху «класавых баёў»?