— А я ні да кога не прывык. Цяпер толькі ты стаіш мне ў вачах.
— Але не ўсе гэта разумеюць,— сказала яна.— Вось прыбяжыць маці, крычыць: ты такая-сякая! Што ты робіш? Маеш кватэру, мужа, дзяцей, добры дастатак у хаце! Чаго ты яшчэ хочаш? Здаецца ж, жыццё яна пражыла, дык няўжо не разумее: не самае ж валенае, каб у гаршку нешта было... Можна і без вялікіх дастаткаў жыць — без машыны, дываноў, золата... Але цяжка жыць, калі муж заўсёды няголены, непрасаваны, век ласкавага слова не скажа, не прытуліцца, п'е з сябрукамі... Лашчыцца тады, калі яму гэта хочацца. П'яны. І не разумее, што душа мая кіпіць, бунтуе супраць гэтага. Я ж чалавек! Я ж жанчына! Я хачу ласкі, пяшчоты, увагі... Паскардзішся, папракнеш, дык ён яшчэ і незадаволены: «Чаго ты яшчэ хочаш? Я ж табе палучку аддаю! І не абы-якую, а вялікую! А выпіваю з хлопцамі за «левыя». Жывеш так, злуешся і марыш. Пра іншае. Пра тое, як яно ўсё можа быць...
9. НОЧ
Вось і зноў настала часіна жніва. Увесь сённяшні дзень за хатаю на жытнёвым полі гудзелі камбайны, мітусіліся па вуліцы машыны — то імчаліся з Пільніцы на поле, то паважна паўзлі з поля з поўнымі кузавамі жаўтаватага, нібы залатога на сонцы, зерня. І ўсё гэта да болю радавала душу. Хлеб! Новы хлеб!
І як ні ехалі шафёры ціха, як ні былі добра зашпакляваныя барты, але ўсё роўна крыху натрусілася на брук зерня — цэлы дзень з яго не сыходзілі куры з усяго Бабчынага Скону — белыя, чырвоныя, чорныя, рудыя,— збіраліся ў купкі, клявалі згубленае дабро.
Гаптар падклаў некалькі падушак пад галаву, ні то ляжаў, ні то сядзеў, і пазіраў у акно. І радаваўся, што стаіць пагода, што можна зжаць не надта ўрадлівае жыта, хоць цяпер нічога не страціць, і засмучаўся. Усё ж, калі пачалі ўжо жаць, значыць, сыходзіць гарачыня, цяпло, і ўжо ідзе восень. А ён заўсёды сустракаў жніво, адлёт ластавак, жоўтае лісце са смуткам. Нібы неяк і было шкода людской і сваёй працы: пасадзіў, пасеяў, усё расло, гуло — і тут усё пад нож, пустое будзе поле... І яшчэ сёлета быў першы год, калі ён у такую часіну не памагаў людзям, а ляжаў лежма ў хаце. Дык і адчуваў з пакутаю: як гэта цяжка чалавеку без работы!
Быў на полі і Сцепановіч — прымчаўся на «козліку». Гаптар думаў: да яго не заедзе. Крыўдуе, можа, і за той іхні ліст у «Правду», і за тую размову з Саманавым, і за яго, Гаптарова, выступленне ў раёне на бюро, і няёмка яму за сына. Але не. Заехаў. Прынёс і паставіў у куце снопік жыта, пасядзеў, распытаў пра здароўе, нібы між іншым сказаў, што сына перавялі пад Брэст галоўным аграномам, што да яго ездзіла маці, убачыла, што сын пасябраваў там з добраю дзяўчынаю — тамтутэйшаю настаўніцаю. Гаварыў, але ўсё адводзіў вочы, нібы асцерагаўся папрокаў, яго позіркаў. Здаецца, хацеў загаварыць і пра нешта іншае, але не рашыўся... Гаптар і не думаў яго папікаць. Ды за што было папікаць? Усё ж абышлося. Адчуваў толькі няёмкасць. За нявестку. На развітанне толькі папрасіў, каб паставіў Блінавага Альфонса да пчол. Сцепановіч, ужо стоячы, пільна зірнуў, прыплюшчыў са стомленасцю вочы, а пасля сказаў з незадавальненнем: «Не выдумляй. Станавіся на ногі і сам яшчэ пчаляр...» Але развітваўся — праўда, з усмешкаю, з пажаданнем хутчэй стаць на ногі — нібы і з вінаватасцю, нават і за тое, што адклаў нейкую размову туды далей на «лепшы» час...
Увесь светлы дзень пякло сонца, трымалася парнасць. Зацягвалі і зацягвалі блакітнае неба белыя воблакі, тоўпіліся, але не трымаліся падоўгу, гурбамі сплывалі за небакрай. Пад вечар на поўначы пачалі гусціцца цёмныя, змрочныя хмары, пагрозліва сінець.
Пасля, уночы, забліскалі кароткія маланкі-сполахі — далёка і ціха. Выспявала навальніца. Не на раптоўны гром і дождж, а на вялікія грымоты і на зацяглы лівень. Канечне, не ў час. Без патрэбы ў жніво.
Вось ужо і блізка паласнула маланка, асвяціла ўсё ў хаце, хоць ты збірай іголкі, ляснуў гром. Аж зазвінела шкло ў шыбах. Усчаўся вецер, трывожна зашумела голле дрэў — і тут жа па страсе, у сцяну, у вокны з поўначы зацабаніў дождж. Зноў засвяціла бліскавіца — і Гаптар убачыў: дрэвы за акном гнуцца, хіляцца ў адзін бок, так, як хіліцца трава ў рэчцы па цячэнні — ад той сілы, без якой і не было б рэчкі. Зіхаціць, прамяніцца на дрэвах вільготнае лісце.
Гаптар споўз з ложка і падаўся на кухню. Пры святле новай маланкі ўбачыў: падхапілася на суседнім ложку Анця, са страхам зажагналася і нібы са страхам зірнула і на яго, можа, і напраўду страшнага цяпер у белых сподніках. Ды не ўставаў дагэтуль, а тут падхапіўся.
— Ляжы,— супакоіў,— пайду антэну з тэлевізара выцягну.