Кніга першая - У Палескай глушы
І
— А, гэта ты, бабка! Ну, прысядзь, пагаворым трохі!
— Я пастаю, панічок... У вас так ціха, я думала, што вы ўжо спіцё, а вы ўсё з гэтай кніжкай,— сказала, прысаджваючыся, бабка. — Прабачайце, панічок: я прыйшла запытацца — ці баліць яшчэ ў вас галава, ці перастала?
— Перастала, бабка, перастала! — сказаў малады настаўнік, звярнуўшы ўвагу на сваю галаву і як бы прыслухаўшыся да яе.— Забыўся нават, што яна і балела!
— Ну, панічок мой родны, як сабе хочаце: хочаце верце, хочаце не верце, а я вам, далібог, шаптала!
— Ты і мне шаптала? — здзівіўся настаўнік.— Калі ж гэта ты ўмудрылася пашаптаць? Я нават і не прымеціў.
— Вот вы тут сядзелі, чыталі, а я з кухні праз дзверы шаптала... Не гневайцеся: далібог, шаптала!
Высокая, сухарлявая кабеціна чарнявага воласу — яна была тут старожкаю — прыйшла ў незвычайны рух, вочы яе ажывіліся, а на твары адзначылася ўнутраное перакананне ў сіле свае здольнасці.
— Напэўна, гэта ты мне памагла, бабка,— сказаў настаўнік, усміхнуўшыся.
— Ой, панічыку, вы ўсё смеяцеся, не даеце веры. Не верыце ніяк мне, старой!
— О не, бабка: веру, веру! Аб тваім знахарстве ўсюды кажуць: у Хатовічах, у Малкавічах, у Ганцавічах, — усюды!
— Г-э-э-э, панічок: з-пад самага Пінска прыходзяць і прыязджаюць да старое Мар’і,— з гордасцю прамовіла бабка.
— I як гэта ты, бабка, шаптаць навучылася?
— Навучылася, панічыку, навучылася!
— А хто цябе навучыў?
— Ой, панічок, вы ўсё хочаце ведаць!
— А што ж, бабка: навучыўся б, і да мяне хадзілі б людзі, і я памагаў бы ім.
— Няможна гэта, панічыку!
— Чаму няможна? Хіба грэх?
— Няможна!
— Мусіць, бабка, ты з нячыстай сілай знаешся?
— Бог з вамі, панічок! Што вы сказалі проціў ночы?! Няхай Бог крые! I не ўспамінайце вы яе!.. Ва імя Айца і Сына і Святога Духа!
Старая паляшучка, знахарка Мар’я, набожна перахрысцілася, падняўшы вочы на абраз.
— А што ж яна мне зробіць, гэтая нячыстая сіла? Я не баюся яе, бо яе, бабка, наогул няма.
— Гэ, панічыку, вы яшчэ маладзенькі, мала на свеце жылі.
— Ну, а вось ты, бабка, дзякаваць Богу, трошкі пажыла-такі, а скажы ж мне, ці бачыла ты хоць раз нячыстую сілу?
— Не кожнага, панічок, яна налучае,— ухілілася старая ад простага адказу.
— А я табе, бабка, скажу, каго яна налучае. Наколькі я ведаю, яна найбольш прывязваецца да п’яных цёмных людзей і то ўночы.
Старожка з гэтым не згадзілася і паківала галавой. А настаўнік, яшчэ зусім малады хлопец, які нядаўна прыехаў у першую сваю школку ў глухой палескай вёсцы, ледзь-ледзь усміхнуўся сам сабе, пэўны ў тым, што старая няіменна раскажа пра здарэнне з нячыстай сілай. Яму вельмі падабаліся такія гутаркі з гэтымі простымі людзьмі, якія яшчэ так мала адышліся ад часоў першапачатковай людской культуры.
— Я вам, панічок, не буду многа казаць, бо вы ўсё роўна не верыце, хоць, можа, і верыце часам, але кажаце, што не верыце. Ды калі не верыце мне, то паслухайце, няхай вам раскажа мой Міхалка. Вы ж ведаеце майго Міхалку? А калі яму не паверыце, спытайце людзей. Міхалка тады дзецюком яшчэ быў. Ішоў ён з Сяльца. I ноч была не цёмная. Чулі, можа, Сяльцо, недалёка ад нашай вёскі, вярста — не болей? Гэта — выселкі з нашае ж вёскі, двароў дзесяць. Ён і жонку ўзяў адтуль. Дык вось, панічыку, быў ён там — на вячоркі туды хадзіў, покі не жаніўся. На паўдарозе між Сяльцом і вёскай старая карчма стаіць, якраз напроціў могілак. Там невялічкае балотца ёсць, і рэчачка адтуль зачынаецца, малюсенечкая, і злучаецца з другой рэчкай, што ў нас Целяшовым Дубам завецца. I вось, як толькі мінуў ён карчму, дык на яго штось і накінулася — і не звер, і не чалавек. Так проста і налятае на яго. Хоча злавіць яго — не зловіць: нешта голае і слізкае, ні шэрсці, ні адзежы. Міхалка адкіне яго рукою, а яно зноў, а яно зноў. I вось, не паверыце, панічыку, парвала на ім новую світку да самага каўняра. Змогся бедны хлопец і ў непрытомнасці ў хату ўвайшоў. Скажаце, п’яны быў, дык зроду ж не п’е Міхалка, у рот гарэлкі не бярэ. I праляжаў ён пасля гэтага ў гарачцы тры месяцы, насілу на ногі падняўся.
Лабановіч — так звалі маладога настаўніка — слухаў апавяданне з вялікай цікавасцю. Спярша яму было крыху смешна, але, па меры таго як сама апавядальніца ўсё больш і больш захоплівалася таемнасцю здарэння, Лабановіча зацікавіла іншае, а іменна — непасрэдная і цвёрдая вера людзей у існаванне ўсяго гэтага цёмнага спляцення нядобрай сілы. Мільёны і болей гадоў жыве гэта вера, пачаткі яе загублены ў цёмным віры прошласці, і да гэтага часу людскі розум не патрапіў вызваліцца з аблады гэтага чмучэння...
«Цікава!.. Трэба будзе калі падумаць над гэтым»,— зазначыў сам сабе настаўнік. Але, як відаць, была ў яго яшчэ і іншая думка, і ён, нечакана для сябе самога, спытаўся: