– Ян! Гэта ты?
– Жывы?!!
Прыяцелі атачылі яго, пачалі абдымаць, засыпалі пытаньнямі. Вестка аб тым, што з Полацку прыбыў жаўнер аддзелу паручніка Вітковіча, хутка разьляцелася сярод ваяроў, так што ледзьве ня ўся харугва сабралася вакол Заранковіча. Мноства рук пацягнулася да яго, быццам жадаючы пераканацца ў тым, што перад імі стаіць чалавек з плоці і крыві, а ня здань. Ян не пасьпяваў адказваць на прывітаньні і пытаньні. Нарэшце гэты вэрхал спыніў Махвіч.
– Ціха! – закрычаў ён. – Пытаньні задаю толькі я, – і гучна, так, каб яго чулі ўсе, хто сабраўся, зьвярнуўся да Яна:
– Што з астатнімі?
– Загінулі.
Нягледзячы на тое, што да такога адказу ўсе былі гатовыя, усё ж нейкая невялікая надзея на выратаваньне таварышаў у многіх захавалася. Цяпер і яна зьнікла. Ваяры апусьцілі галовы. Ня верылася, што такіх слаўных рыцараў, як пан Вітковіч і пан Карытка, больш няма ў жывых.
Увечары ўсе, хто застаўся ў замку, сабраліся ў адной з заляў дзеля таго, каб выслухаць аповед Заранковіча пра страшны лёс Полацку. Перад тым як Ян пачаў, яго паклікаў да сябе пан Гурэвіч. Пан ротмістар трымаў у руках два лісты.
– Гэта ўручыш князю, – сказаў ён Яну, перадаўшы адзін з лістоў, – у ім я напісаў пра цябе. Калі яго мосьць зацікавіцца, распавядзеш яму ўсё, што бачыў. Другі ліст дасі пану Хвароўскаму, камандзіру харугвы, якая суправаджае князя. Пакуль ня вернешся ў Нясьвіж, ты паступаеш пад яго каманду. А зараз ідзі, цябе ўсе чакаюць. Хутка гэтак жа будзеш выступаць перад дыгнітарамі.
На працягу ўсяго вечара Ян падрабязна распавядаў сваю гісторыю. У залі была цішыня. Ян быў добры апавядальнік, слухачы баяліся прапусьціць хоць слова з ягоных вуснаў. Толькі два разы ён вымушаны быў перапыніць аповед, таму што слухачы занадта ўзрушана рэагавалі на ягоныя словы. Першы раз – пры апісаньні таго, як полацкі міністар адхіліў прапанову Івана Жахлівага. Другі раз – калі паведаміў пра сьмерць пана Вітковіча.
11
Наступнай раніцай на золку Ян выехаў з замку, мінуў места і памчаўся па дарозе на Сьвержань. Перад ад’ездам Заранковіч з сумам паглядзеў на вокны пакояў, дзе спалі Мяжэвічы. Сэрца сьціснулася пры думцы пра растаньне з Марыяй. А ён так нічога і не сказаў ёй, не адкрыў ёй сваіх пачуцьцяў. Праўда, ён падазраваў, што гэтыя пачуцьці выразна чыталіся на ягоным твары, але ўсё роўна трэба было адкрыцца ёй на словах. Калі ж надарыцца наступная магчымасьць зрабіць гэта, ён ня ведаў. Сойм мог працягвацца не адзін тыдзень. За гэты час шмат чаго можа адбыцца ў Нясьвіжы. Было цалкам верагодна, што на такую прыгожую панну зьверне ўвагу які-небудзь кавалер з княскага двару. А яго ў гэты час ня будзе побач.
Падобныя невясёлыя карціны Ян маляваў у сваім уяўленьні на працягу ўсяго шляху да Вільні. Але па меры таго, як ён аддаляўся ад Нясьвіжа, гэтыя карціны станавіліся ўсё меньш яснымі. Дарога паглынула ягоныя думкі, тым больш, што ўздоўж яе было на што падзівіцца.
Пасьля Сьвержаня ён павярнуў на Мір, дзе спыніўся побач з велічным замкам, які належаў князю Юрыю Ільінічу. Князь быў апошнім прадстаўніком свайго слыннага роду па мужчынскай лініі. Пасьля заканчэньня будаўніцтва замку ягоным дзедам, таксама князем Юрыем, усе Ільінічы памерлі адзін за адным, не пакінуўшы нашчадкаў. Бацькі цяперашняга ўладара замку ня стала, калі ён быў яшчэ дзіцём, так што да дасягненьня паўнагадовасьці яго апякуном быў князь Мікалай Радзівіл Чорны.
Далей на шляху Заранковіча ляжаў Наваградак, першая сталіца Вялікага Княства Літоўскага. Тут у трынаццатым стагодзьдзі зараджалася магутная дзяржава ліцьвінаў. Хто б мог тады падумаць, што з маленькага Наваградзкага княства, з усіх бакоў аточанага моцнымі ворагамі, выйдзе адна з найбуйнейшых краінаў Эўропы? Але ні галіцка-валынскія князі, ні крыжакі Тэўтонскага ордэну, ні татары ня здолелі падпарадкаваць маладое Княства.
Наваградзкі замак моцна адрозьніваўся ад Мірскага. Гэта была вялікая сярэднявечная цытадэля, у параўнаньні з якой замак у Міры здаваўся дэкаратыўным.
Сем вежаў, самай высокай з якіх быў дванаццацісажневы данжон, злучаліся тоўстымі мурамі, у якіх былі зроблены байніцы. Пяць вежаў стаялі на вяршыні гары, а яшчэ дзьве ‑ ля яе падножжа, ствараючы баявую галерэю. Менавіта з гэтага боку ворагі часьцей за ўсё штурмавалі замак.
Каменны замак побач з драўляным пачаў узводзіць пры канцы чатырнаццатага стагодзьдзя яшчэ вялікі князь Вітаўт, а апошнія дзьве вежы былі пабудаваны параўнальна нядаўна – колькі дзясяткаў гадоў таму.
Гэты замак ніколі ня быў захоплены ворагам. Аб яго сьцены шматразова разьбіваліся нашэсьці крыжакоў і татараў.