–А ці сам пан паехаў у войска гетмана? – запытаў пан Валошыч.
Ян пачырванеў.
– Не. Акалічнасьці склаліся так, што я ня змог гэтага зрабіць.
Пэўны час яны ехалі моўчкі, зьбянтэжаныя гэтым невялікім разыходжаньнем у поглядах.
– А вы сусед пана Радыны? – спытаў Ян, каб перапыніць маўчаньне.
Валошыч усьміхнуўся.
– Не, я аканом ягонага маёнтку.
– Маёнтку? – зьдзівіўся Ян. – А як вялікі маёнтак мае пан Радына?
– Ня надта вялікі, але і не малы. Ён мае тры вёскі.
Ян ажно сьвіснуў ад нечаканасьці. У гусарскіх харугвах служылі, у асноўным, сыны з нябедных сем’яў, але, падобна, нават на агульным, далёка не гаротным узроўні сваіх таварышаў, Бронісь быў сапраўдным багацеем, і, да таго ж, галоўным нашчадкам свайго бацькі.
Валошыч, бачачы зьдзіўленьне Яна, паказаў рукой у кірунку дарогі.
– Ці пан бачыць лес наперадзе?
– Так.
– Там пачынаюцца маентнасьці Радынаў.
– Іх маёнтак?
– Не, да яго ехаць яшчэ добрых некалькі вёрстаў. Мы яшчэ падзівімся на лясныя абшары і палі, якія належаць ім, перш, чым убачым маёнтак.
Калі яны мінулі лес і наблізіліся да маёнтку, Ян з сумам падумаў аб тым, што вось так павінен быў вяртацца дадому Бронік пасьля годнай службы, дзеля таго, каб ажаніцца з прыгожай паннай і разам з бацькам кіраваць сваім вялізарным маяратам. А пасьля, з цягам часу, зрабіцца яго гаспадаром. Але ўсё выйшла па-іншаму, ня так, як магло бы быць.
Яны заехалі ў двор, мінулі некалькі гаспадарчых пабудоваў, і апынуліся каля панскага дому. Насустрач ім зараз жа выйшаў пахолак.
– Ці трэба паведаміць пану пра вас? – запытаў ён у Валошыча.
– Так.
– А пан? – зьвярнуўся ён да Яна.
– Паведамце, што пан Заранковіч, з пільнай справай, просіць яго прыняць.
Увайшоўшы ў дом, Валошыч накіраваўся да пакою, дзе яго чакаў гаспадар, Ян кіраваўся за ім. Янава прозьвішча, зразумела, нічога не сказала пану Радыну, таму Валошыча ён прыняў першым. Такая пасьлядоўнасьць адпавядала жаданьню Яна. Ён не хацеў, каб нехта чакаў аўдыенцыі ў пана Радыны пасьля той весткі, што ён прынёс.
Страх Заранковіча перад гэтай размовай увесь час нарастаў. Як тут перажывуць сьмерць старэйшага сына?
Ян чакаў каля гадзіны. Урэшце рэшт да яго падыйшоў пахолак і нягучна запытаў:
– Пан Радына прасіў пацікавіцца ў пана, ці магчыма, каб пан прыбыў заўтра. У яго зьявіліся неадкладныя клопаты, і ён ня можа прыняць вас.
– Прашу пераказаць пану Радыну, што ён сам будзе зацікаўлены як мага хутчэй выслухаць мяне.
Але гаспадар дому не дачакаўся вяртаньня пахолка. Дзьверы ягонага пакою расчынілася, і на парозе зьявіўся ён сам разам з Валошычам.
Ян узьняўся і пакланіўся айцу Броніся.
– Ну што? Ці прыйдзе пан да мяне заўтра? – нецярпліва спытаў ён у Заранковіча.
Гэта быў мужчына, які меў трохі больш за сорак гадоў, сярэдняга росту, з вайсковай выпраўкай. На правай шчацэ быў знаць шнар ад удару шаблі. У маладосьці, пэўна, ён ваяваў з татарамі і маскавітамі. У рысах твару Ян убачыў шмат падобнага да рысаў Браніслава. Толькі гэта быў твар чалавека, які звык камандаваць. У Броніся падобнага выразу на твары не было. Ян нават думкі ніколі ня меў, што той задуменны юнак быў нашчадкам вялікага маярату і мог бы ня ісьці на вайсковую службу.
– Пан Радына, я думаю, пану неабходна выслухаць мяне менавіта зараз.
Выраз незадаволенасьці прамільгнуў на твары Бронісевага бацькі.
– Добра. Заходзьце. Міхал, – зьвярнуўся ён да Валошыча, – пачакай мяне тут.
Яны зайшлі ў пакой. Пан Радына запытальна зірнуў на Яна, жадаючы пачуць тлумачэньне ягонай настойлівасьці.
У Заранковіча мароз прайшоў па скуры. Калі ён пачаў гаварыць, то не пазнаў свайго голасу.
– Пан Радына, у мяне кепскія навіны… Ваш сын Браніслаў загінуў.
Ян чакаў пабачыць нейкія зьмены на твары ў пана Радыны, але той як глядзеў яму ў вочы, так і працягваў глядзець не міргаючы.
– У Полацку?
– Так, васпане.
Старэйшы Радына прысеў за стол, і толькі цяпер у выразе ягонага твару адбіваўся ўвесь той боль, які яму прынесла вестка пра сьмерць сына.
– Мне падавалася, я быў падрыхтаваны да гэтага, – прамовіў ён пасьля доўгае паўзы. – Я пасылаў у Нясьвіж грошы для Броніка, але выявілася, што ён быў накіраваны ў Полацак. А потым стала вядома пра захоп гораду маскавітамі.