- Можа, ты яго на Крывой гары пасеяў? - спытала Аўрэля. - Хадзіў жа з раніцы... І чаго хадзіў?
- Чаго хацеў, таго хадзіў, - залез у труну Мацей. - Сваіх шукаў. Бацьку, братоў... Сястру, я любіў яе...
Вяргіня зноў рукі ў бокі ўзялася:
- А мы табе не свае? Нават ажывіць не хацеў, самі ажывіліся!
- Усе ў гэтым свеце мусяць самі ажыўляцца, - узяў з вечка люльку, якая надзіва доўга не гасла, Мацей. - А паміраць і не самому можна.
- Як так?.. - не ўцяміў, бо гэта немагчыма было ўцяміць, Стась, і Мацей сказаў, пыхнуўшы дымам, які, аблачынкай таячы, паплыў да Палуты.
- Як дым... Ён нібы сам, але ж не сам. Я выдыхнуў...
- Як душу?
- Не. Душа - іншае. Дым - імгненнае, душа - вечнае. Але неяк так яно ўсё зроблена, што адно ў адно перацякае. Усё імгненна і вечна, усё вяртаецца, нішто не знікае... Вечнае вяртанне... Бачыш, над ёй плыве...
“Капец, загаворваецца, не анашу ж ён курыць...” - падумаў Стась, паглядзеўшы на Палуту, над якой плыла і таяла сіняя аблачынка, і якая сказала:
- Вяртаюцца тыя, каго клічуць. Ты каго паклікаў?
- Ды ўсіх! І яны - з глыбінь гары!.. Па адным, кагортамі! Процьма беларусаў! Хто ў кальчугах, хто яшчэ ў скурах ваўчыных. А нехта будзе казаць, што раней нас не было! Мы з ваўкамі разам з’явіліся, толькі пра гэта забыліся. І калі тройчы свіснуць... Ды ў што свіснеш! - раптам закрычаў Мацей, прыпадняўшыся і павярнуўшыся да ўсіх сваіх жонак. - Калі свістка няма? У люльку? У дзірку ў кішэні? Хто мне порткі апошні раз праў?..
Вяргіня ніякавата панурылася, а Палута як усміхалася, так і стаяла, усміхаючыся.
- Я... - уздыхнула Аўрэля і, нахіліўшыся, засунула ў штаны свайму ўдоваму мужу вывернутыя кішэні. - Я прала. За дзень да смерці.
Выходзіла: трыццаць гадоў таму. Без аднаго дня.
- Госпадзі! - закаціўшы вочы, ускінуў рукі да Стася Мацей. - Паглядзі: мазалі такія, што напільнікам не возьмеш, а ўсё жыццё ў адных засцаных портках, ды яшчэ тры рублі вінны застаўся! Вось пра што скажы, каб заплакалі!..
Мацей Богуш, апошні жыхар Багушоў, выбіў аб вечка попел з люлькі, сунуў яе пад падушачку ў труне, ціха лёг на тую падушачку сівой галавой, перахрысціўся і склаў рукі. І як толькі ён іх склаў, не стала Аўрэлі, Вяргіні, не стала Страха, Стапуля, Былінскага, нікога не стала ні ў вёсцы, ні ў полі, ні ў лесе, толькі адна Палута стаяла пасярод падворку і ўсміхалася.
- Добра, што ты прыехаў, - усміхнулася яна Стасю. - А то памёр Мацей, а пахаваць няма каму. Ён труну, якую яшчэ пры Вяргіні сабе зрабіў, з гарышча ўчора зняў, сам лёг у яе, каб я з ім не цягалася, хоць ён лёгкі стаў пад смерць, але ў труне адной мне яго не падняць. І ў зямлю не апусціць. Думала: спачатку труну да магілы дацягну, пасля Мацея, а там як-небудзь... Магілу я ўчора выкапала.
Казала яна трохі блытана, але ўцямна. Не як мёртвая.
- Ён учора памёр?
- Збіраўся ўчора. Але памёр сёння. Цябе чакаў. “Стась прыедзе, на хаўтурах так скажа, што ўсе заплачуць”.
- Скуль ён ведаў, што я прыеду?
- Ведаў аднекуль. Я не казала. Сказала толькі, што не будзе каму плакаць. Хіба ты, калі прыедзеш, ды я. Тады ён пра нейкі чароўны свісток стаў нешта плесці. Што процьма набяжыць люду - толькі свісні. Знайшоў на ўзлеску арэх вавёрчын з дзірачкай. Спарыш. Свістаў у яго, свістаў... Вось цябе высвістаў. Дзіўна, бо ты насмерць разбіўся. Хоць, можа, і не насмерць, ніхто йшчэ цябе не бачыў.
Стась не бачыўся з Палутай чатыры гады. З той восені, у якую яна прапала. Яна й тады ўжо была дзіўнай. Нешта ўсё пра нейкага першага мужа свайго пляла, хоць не была да Мацея замужам - хто такую возьме? Мацей казаў: “Зусім звар’явалася”. І ўсё ж тым разам яму не здалося, што яна вар’ятка. Проста болей, чым раней, прыпыленая. Але цяпер... “Ты насмерць разбіўся”, - ды яшчэ з гэтай усмешкай, якая да яе як прыляпілася.
- Калі гэта я насмерць разбіўся? Дзе?
- Пад Суцькавым.
- Я прамінуў Суцькава.
- Значыць, калі на Багушы паварочваў. Ты хутка ляцеў і ўжо праскочыў паваротку, калі падумаў, што трэба ў вёску заехаць, паглядзець, ці жывы Мацей. Рэзка затармазіў, а дарога там слізкая пасля дажджу, машыну занесла - і якраз з твайго боку ў слуп. Можаш схадзіць паглядзець, ці жывы. Я пачакаю. Разам з Мацеем і пахаваю, калі насмерць...
Ён вырашыў не ўдакладняць, як ён, калі мёртвы, сам на сябе паглядзіць, ці жывы? “Не, - сказаў, - давай спачатку Мацея пахаваем, а пасля ўжо мяне. Я ў Каранях хачу ляжаць, не ў Багушах”. І спытаў:
- Ты дзе была да ўчарашняга, Палута?