На нашую думку нельга пагадзіцца з такім падыходам у пытаннях эвалюцыі чалавецтва, бо азначэнне раглядваемых тэрмінаў істотна не толькі для зыходнай пазіцыі, як гэта лічыць Леў Гумилёў, а і канцавых вынікаў. Зводзіць усе пытанні — род, племя, народ, этнас, нацыя да аднаго — этнасу, як гэта робіць Л. Гумілёў, было б мэтазгодным пры разглядзе мінулых гістарычных падзей, але не прымальныя пры прагназаванні будучыні ў палітычнай філасофіі.
У адрозненне ад Л. Гумілёва сучасны нямецкі філосаф Курт Хюбнер прытрымліваецца зусім іншай пазіцыі ў разглядваемай намі праблеме. Усе катэгорыі людскіх супольнасцей К. Хюбнер зводзіць да адной — нацыі. Нацыю ён, фактычна, атаясамлівае з паняццямі народ і этнас, і экстрапалюе іх існаванне на ўсю гісторыю чалавецтва. Гэтая пазіцыя з нашага пункту гледжання таксама не рацыянальная, аднабаковая. Яна не дае магчымасці прасачыць пакрокава за эвалюцыйным ланцужком: род → племя → этнас → нацыя, які мы разглядалі ў п. 1.1–1.2.
Падсумуем цяпер асноўныя нашыя вынікі, высветлім адметнасці кожнага з тэрмінаў і суаднясем іх з гістарычным працэсам.
Вернемся найперш да паняцця «народ». Гэтае паняцце выкарыстоўваецца для абазначэння пэўных чалавечых калектываў ад дагістарычных часоў і да нашага часу мае самы шырокі сэнс. Гэта і звычайная, любая група людзей, гэта і этнічная супольнасць, гэта і нацыя.
Радавы саюз, племя. Мае сэнс галоўным чынам пры разглядзе аддаленых гістарычных падзей. Групы людзей аб’ядноўваліся ў плямёны ў дакласавы, дафеадальны перыяд. Гэтыя часы адносна рэлігійных вераванняў вядомыя як язычніцкія, гэта эпоха політэізму. Як ужо сказана — родавыя саюзы і плямёны ўзнікалі напачатку чалавечай цывілізацыі, на пачатку гістарычнага перыяду чалавецтва. Аднак і ў наш час у некаторых раёнах зямнога шару можна знайсці аб’яднанні людзей, якія вызначаюцца племяннымі суадносінамі, цалкам такімі, што былі ў старажытнасці. Характэрна і тое, што сярод сучасных плямёнаў пануюць язычніцкія звычаі, політэізм.
Этнас і нацыя. У Еўропе этнасы гістарычна ўзніклі шляхам пераўтварэння плямёнаў, іх развіцця у накірунку паступовага асэнсавання племенем сваёй адметнасці і наогул фармавання ўсяго комплекса этнічных прыкмет.
Калі родавыя саюзы і потым плямёны пераважна біялагічныя ўтварэнні, то этнас ужо нясе шэраг рыс сацыяльнага і духоўнага плану. Этнас аб’ядноўвае людзей аднаго менталітэту і завяршае сваё фармаванне ў прыняцці пэўнага веравызнання. Так, сербы і харваты — фактычна адзін і той жа народ. Яны гавораць на адной і той жа мове, і маглі быць адным і тым жа этнасам. Аднак яны разышліся. Таму што прынялі розныя версіі хрысціянства: сербы — праваслаўе, харваты — каталіцызм. І гэты падзел даў свету ўжо дзве асобныя нацыі — сербскую і харвацкую.
Блізкім да разгледжанай сітуацыі быў перыяд фармавання французскага этнасу. У свой час, у ХVI стагоддзі ўсё насельніцтва Францыі раскалолася на на «папістаў» (католікаў) і гугенотаў (пратэстатаў). Гасконцы і народ Навары прынялі кальвінізм. Парыж, Лотарынгія і цэнтр Францыі засталіся католікамі. І калі б у гугенотаў засталася б свая тэрыторыя, то адбылося б як у папярэднім выпадку сербаў і харватаў. Узнік бы асобны этнас, скажам, гасконскі, які б быў незалежны ад ад французскага, а потым, у эпоху фармавання нацый, магла б узнікнуць і асобная нацыя-дзяржава — «Гасконь».
Прыведзеныя разважанні даюць падставу падзяліць гістырычны шлях чалавецтва на некалькі характэрных стадый: 1. Радавы саюз, племя — язычніцтва; 2. Этнас — монатэізм (этічны); 3. Нацыя-дзяржава — монатэізм (нацыянальны).
Другая стадыя мае характэрную асаблівасць: рэлігійная прыналежнасць дамінуе над этнічнай. Другімі словамі — ход гісторыі вызначаўся ў эпоху этнасаў большай часткай рэлігійнымі спрэчкамі. Часта адзін і той жа этнас раздзіраўся на часткі, унутрана канфліктаваў з-за спавядання ягонымі членамі розных веравызнанняў. У эпоху нацый-дзяжаў — наадварот, дамінуючым фактарам стала нацыянальная прыналежнасць, рэлігійныя стасункі адыходзяць на другі план. Такая падпарадкаванасць рэлігіі ад нацыі прывяла нават да такой з’явы: нацыянальнасць стала ў некаторых выпадках сведчыць і аб веравызнанні яе носьбіта. Напрыклад устойліва трымалася такое меркаванне: рускі — значыць праваслаўны, паляк — католік, што адмоўна адбілася пры самасцвярджэнні беларускага этнасу.
Праілюструем сказанае наступнай схемай.
На схеме: t — фактар часу. t1 — час утварэння этнасаў (у Еўропе пачатак ад ражджаства Хрыстовага), t2 — час утварэння нацый (умоўна 1789 г.), t3 — наш час.