1.3.2. Сучаснае азначэнне нацыяналізму
Пачаткам эпохі нацыяналізму лічыцца перыяд распаду еўрапейскіх манархій і ўсталяванне дэмакратычных інстытутаў улады, як у форме рэспублікі (Францыя), так і форме манархій, абмежаваных парламентам (Англія). Часцей за ўсё першым прыкладам з’яўлення гэтага паняцця ў сусветнай гісторыі лічыцца перыяд звязаны з Французкай рэвалюцыяй 1789–1793 г. Аднак у дэталёвым даследаванні Лія Грынфельда паказана, што Англія ХVI ст. рэальна была першай краінай, у якой народ сфармаваўся ў нацыю. Больш таго, ёсць навуковыя працы, у якіх сляды нацыяналізму знаходзяць яшчэ ў сярэднявеччы.
Большасць вучоных лічаць усё ж нацыяналізм ідэалогіяй новага часу, бо трывала гэтае паняцце замацавалася ў ХІХ ст., а ХХ ст. называюць стагоддзем нацыяналізму.
Тэорыя нацыяналізму пачала інтэнсіўна развівацца яшчэ да ІІ сусветнай вайны і ў цяперашні час мае дастаткова вялікую бібліяграфію. Даследаванні ў гэтай галіне звязаны з імёнамі такіх вядомых вучоных як Энтані Сміт, Ганс Кон, Луі Снайдэр, Джон Хатчынсон, Карлтан Хайес, Бойд Шэйфер, Эрнст Геллнер і іншыя.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што сярод іншых сусветных ідэалагічных дактрын нацыяналізм займае зараз дамінуючае становішча і адлюстроўвае найбольш моцныя палітычныя працэсы сучаснасці. Таму вывучэннне гэтай з’явы і звязаныя з ёй паняцці такія, як нацыя, нацыянальнасць, этнас і народ мае выключнае значэнне.
Тэорыя нацыяналізму распрацоўвалася да нядаўняга часу толькі заходнімі вучонымі, хаця у канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. вялікія дасягненні ў гэтай галіне атрымалі выдатныя рускія рэлігійныя філосафы Мікалай Бярдзяеў, Уладзімір Салаўёў, Іван Ільін, Канстанцін Лявонцьеў, Мікалай Кляпенін і іншыя. Аднак пасля 1917 г. усе гэтыя вучоныя былі вымушаныя эмігрыраваць і працягнулі свае даследаванні за мяжой. Савецкая ж навука, калі і ўспамінала нацыяналізм, то толькі ў адмоўным кантэксце: лічылася, што гэта ідэалогія капіталістычнага свету і нацыяналізм прыраўніваўся да фашызму. Толькі пасля развалу Савецкага Саюза і ўтварэння замест яго шэрагу незалежных дзяржаў стала магчымым аб’ектыўнае вывучэнне нацыянальных працэсаў у грамадстве.
З’явіліся і адпаведныя навуковыя працы, як у Расіі (гл., напрыклад, артыкул І.Кудраўцава), так і ў іншых рэспубліках у тым ліку на Беларусі (У. Роўда, А. Астапенка). Важнай падзеяй у жыцці Беларусі была першая навуковая міжнародная канферэнцыя «Беларуская нацыянальная ідэя», што праходзіла ў красавіку 1999 г. ў Гродна.
Да цяперашняга часу большасць гісторыкаў і філосафаў савецкіх часоў прытрымліваюцца традыйнай канцэпцыі нацыяналізму як ідэалогіі буржуазнага грамадства, як вучэння, якое заклікае да нацыянальнай варожасці і ставілі яе побач з фашызмам. Такая тэндэнцыя перманентна перайшла да савецкіх ідэолагаў яшчэ з дарэвалюцыйных часоў.
З другой паловы 80-х гадоў нашага стагоддзя пачалося пераасэнсаванне многіх ідэалагічных дактрын. Па новаму сталі будавацца адносіны да нацыянальнай ідэі, змяніўся і погляд на нацыяналізм як адмоўную з’яву. Стаў адкрыты доступ да замежных выданняў, былі перакладзены першыя кнігі замежных вучоных, дзе адпаведныя праблемы сур’ёзна прааналізаваны ў свеце сучасных палітычных працэсаў і тэндэнцый развіцця чалавецтва ў Свеце. Разгледзім найбольш істотныя аспекты праблемы нацыяналізму, якія развіваліся на Захадзе на працягу ХХ ст.
Існуе вялікая колькасць азначэнняў нацыяналізму дадзеная рознымі аўтарамі на падставе асабістых пунктаў гледжання на гэтую дактрыну. Адзін са старэйшых даследчыкаў гэтай з‘явы К. Хайес яшчэ ў 30-я гады ХХ ст. даў такое азначэнне: «Нацыяналізм — гэта вышэйшая адданасць людзей дастаткова шырокай нацыянальнасці і свядомае абгрунтаванне прыналежнасці да палітычнай нацыі агульнасцю мовы і нацыянальнай культуры». Л. Снайдэр вылучае ў сваім азначэнні групавыя адчуванні людзей, адзінства мовы, традыцый і рэлігіі.
Для народаў, якія яшчэ толькі пераходзяць на шлях нацыянальнага самавызначэння, нацыяналізм азначае найперш веру ў магчымасці свайго народа. Так, даследчыкі азіяцкага і афрыканскага нацыяналізму Рупперт Эмерсон і Рычард Котт сцвярджаюць, што нацыяналізм гэта «вера часткі вялікай групы людзей у тое, што яны складаюць палітычную супольнасць, нацыю, якая мае права на незалежную дзяржаву, гатоўнасць гэтай групы праяўляць сваёй супольнасці пераважную і выключную адданасць».
Сярод найбольш шырокіх азначэнняў трэба вылучыць фармулёўку Б. Шэйфера. Ён адзначае дзесяць атрыбутаў нацыяналізму: