На тэрыторыі былога СССР, у прыватнасці ў Расіі, Беларусі і Украіне, таксама распачалася праца па вызначэнню сэнса нацыянальнай ідэі кожнай з краін, а таксама фармулёўкі іх адпаведных шляхоў да стварэння нацыі-дзяржавы і канцэпцыі нацыяналізму.
Галоўная рыса нашага часу гэта не шырокамаштабныя войны паміж нацыянальнымі дзяржавамі ўласцівыя першай палове ХХ ст. Усё больш у міжнацыянальныя адносіны ўваходзіць цывілізаваны падыход, разуменне таго, што ўзровень жыцця людзей немагчыма палепшыць за кошт захопу чужых тэрыторый і эксплуатацыі іншых народаў. Першымі краінамі, якія паказалі бесперспектыўнасць імперскай улады над іншымі народамі, этнасамі і нацыямі былі краіны Заходняй Еўропы: Англія, Францыя, Іспанія і ЗША — яны далі свабоду сваім калоніям у Афрыцы, Азіі і ў Амерыцы.
У сувязі з працэсамі распада імперый, імкненнем развітых этнасаў да нацыянальнай незалежнасці, утварэннем новых дзяржаў, перад намі як ніколі стаіць задача навуковага фармулявання нацыянальнай ідэі, разумення сутнасці нацыі, вылучэнне станоўчага і рацыянальнага ў паняцці «нацыяналізм», азначэнне ягонага сапраўднага сэнсу не заплямленага рознымі ярлыкамі, якія ўласцівыя імперскай ды камуністычнай ідэалогіям.
Дадзеная праца, відаць, першая ў Беларусі манаграфія, якае мае на мэце даць усебаковы аналіз, гісторыю ўзнікнення і фармавання ў сучасным грамадстве такіх супольнасцей людзей, як нацыя, народ, этнас і раса. Даследаванне тычыцца таксама аналізу паняцця нацыяналізм, высвятленння сутнасці ідэалогіі нацыяналізма і яго суаадносін з асноўнымі сучаснымі ідэалогіямі: лібералізмам, кансерватызмам, хрысціянскай дэмакратыяй, фашызмам, камуністычнай ідэалогіяй і іншымі.
Нацыяналізм мае вельмі шырокі спектр сваіх праяўленняў. Таму наспела неабходнасць унесці класіфікацыю яго форм, гэтаму прысвечаны спецыяльны раздзел у кнізе.
У асобным параграфе разглядваецца сістэмнае апісання эвалюцыі чалавецтва, дзе вышэйшым узроўнем праз ступень нацый, а таксама апісання статуту нацыі-дзяржавы.
Апошні раздзел змяшчае ў сябе аналіз палітычных працэсаў на Беларусі і нашу трактоўку рэалізацыі нацыянальнай ідэі.
Раздзел І
Сутнасць нацыянальнай ідэі, яе галоўныя складнікі: этнас, нацыя і нацыяналізм
1.1. Народ, народнасць, племя, раса, этнас — сутнасць паняццяў
Такія тэрміны, як нацыянальная ідэя (НІ), нацыя і нацыяналізм — прадметы нашага даследвання — узніклі зусім нядаўна, у канцы XVIII — пачатку XIX ст. (звычайна іх суадносяць з часамі французскай буржуазнай рэвалюцыі 1789–1794 г.). Так слова «нацыяналіст» упершыню ўжыта абатам Баруэлем у 1798 г., каб падкрэсліць злоўжыванні якабінцаў пад час рэвалюцыі.
У аснове НІ ляжаць катэгорыі «народ», «народнасць», «этнас», што даўно выкарыстоўваюцца як у жыцці, так і ў навуцы і літаратуры. Таму перш за ўсё дадзім тлумачэнне гэтым паняццям.
а) Народ. Узнікненне паняцця «народ» сягае ў самую старажытную гісторыю, вядома яно некалькі тысячагоддзяў. Так, ужо ў першай кнізе «Быццё» Святога Пісання, Бог звяртаецца да Якава наступнымі словамі: «И сказал ему Бог: Я Бог Всемогущий; плодись и умножайся; народ и множество народов будет от тебя» (Быт. 35:11.). У Старым Запавеце, напісаным яшчэ на старажытнаяўрэйскай мове, паняцце «народ» адлюстроўваецца двумя словамі: «am» i «goy». Першае азначае народ ізраільскі, богаабраны; другі азначае язычаскі народ. Магчыма адсюль і пайшло слова «ізгой», што азначае прыналежнасць да гоеў — язычнікаў. Пасля прышэсця Хрыста і паўсюднага распаўсюджання хрысціянства біблейскі сэнс слова «народ» згубіў свой першапачатаковы сэнс, бо любое язычніцкае племя ці краіна, якія прынялі хрысціянства, станавіліся блізкімі да Хрыста, а значыць да Бога.
Цяпер слова «народ» выкарыстоўваецца звычайна ў вельмі шырокім значэнні. Гэта і любая група людзей, і сукупнасць жыхароў краіны. Згодна БСЭ: «Народ — гэта ўсё насельніцтва дзяржавы. Гэта і нацыянальная і этнічная супольнасці людзей, якія гістарычна займаюць нейкую вызначаную тэрыторыю».
Освальд Шпенглер трапна адзначаў, што «народ» — гэта проста першаформа, у якой людзі выступаюць як гістарычныя чыннікі і падкрэсліваў адназначны сэнс слова «народ» як сілу, што творыць гісторыю.