Нацыяналізм знаходзіць сваё абгрунтаванне ў хрысціянстве. У залежнасці ад канфесіі змянеецца і тып нацыяналізму. У манаграфіі ўпершыню дадзена тыпалогія нацыяналізмаў ў суадносінах да аноўных хрысціянскіх канфесій: праваслаўя, каталіцызму і пратэстанцтва.
Вызначальнай рысай артадаксальных хрысціянскіх канфесій — праваслаўя і каталіцызму — з’яўляецца саборнасць. На нашую думку саборнасць — рыса не толькі хрысціянства, але і нацыяналізму, і вынікае з пазіцыі азначэння нацыяналізму, прыведзенага намі. Іх непарыўная сувязь становіцца асабліва відавочнай на першым іерархічным узроўні эвалюцыі па нашай класіфікацыя (раздзел 1). Такім чынам, нацыяналізм становіцца пэўнай праявай хрысціянства, уключаецца ў хрысціянскае Быццё, становіцца часткай Усяленскай Царквы.
Нацыяналізм і пратэстанцтва таксама маюць свае агульныя рысы. Найбольш прывабнай ідэяй для вялікай масы простага народа з’яўляецца пратэстанцтская канцэпцыя руху за тысячагадовае Валадарства Божае. У грунце шчыльнай сувязі паміж нацыяналізмам і рухам за тысячагадовае Валадарства Божае ляжаць наступныя агульныя рысы гэтых рухаў: сацыяльная справядлівасць, любоў да свайго народа, спадзяванне на кардынальнасць змен, якая патрабуе папярэдняй падрыхтоўкі, выхавання новай маралі. сцвярджае, што толькі поўнае скасаванне старога ладу, толькі рэвалюцыйны падыход, актывізацыя чалавечай дзейнасці яднаюць нацыяналізм і Рух за тысячагадовае Валадарства Божае.
Аднак на нашую думку паміж рухам за тысячагадовае Валадарства Божае і нацыяналізмам істотная розніца і ляжыць у іх мэтах — для першых гэта вера ў лепшую будучыню, што чакае людзей ужо ў іншым свеце (пасля прыходу Хрыста); для нацыяналістаў важна выхаванне і ўдасканаленне новага чалавека ў зямным быцці.
Ёсць, аднак, і другая рыса пратэстантызму, якая збліжае з ім нацыяналізм больш, чым праваслаўе ці каталіцызм. Гэтая рыса — адсутнасць у пратэстантаў неабходнасці шматгадовага ўвацаркаўлення, даступнасць яго ідэалогіі шырокім масам, прастата і яснасць падачы евангельскіх ісцін, якія не вымагаюць істотнага духоўнага подзвігу.
Усе хрысціянскія канфесіі — каталіцызм, праваслаўе і пратэстанцтва прыхільна ставяцца да нацыянальнай ідэі, нацыі і нацыяналізму. Іх сувязь непадзельная, і ў будучым магчыма ўсё большая інтэграцыя ідэалогіі хрысціянства з нацыянальнай ідэяй, ідэямі нацыі і нацыяналізму.
У апошнім раздзеле манаграфіі разглядаюцца магчымасці рэалізацыі нацыянальнай ідэі ў посткамуністычных краінах. Ажыццяўленне нацыянальнай ідэі — дасягненнне незалежнасці знутры і самасцвярджэнне нацыі — у наш час магчыма шляхам ненасільнага дзеяння. Найбольшую ўвагу можна аддаць наступным ненасільным акцыям:
— Праца сярод насельніцтва — рабочых, сялян, інтэлігенцыі і іншых сацыяльных груп.
— Стварэнне вялікай сеткі няўрадавых арганізацый і прадпрыемстваў. Максімальнае змяншэнне сацыяльнай і эканамічнай залежнасці людзей ад дзяржавы.
— Эфектыўным метадам паразумення паміж плынямі розных ідэалагічных накірункаў з’яўляецца метад, вядомы ў палітыцы пад тэрмінам «саборнасць». Саборнасць з’яўляецца першаснай формай выражэння грамадскай волі, яна антыпод партыйнасці. Улічваючы наш невялікі дослед у партыйным будаўніцтве, малую аўтарытэтнасць партый у грамадстве, менавіта саборнае вырашэнне спрэчных пытанняў набывае для Беларусі адметны сэнс.
Наколькі вядома аўтару — гэтая кніга адна з першых спроб ў Беларусі даць як мага поўны аналіз праблем нацыянальнай ідэі, нацыі і нацыяналізму і таму, безумоўна, гэтая праца будзе недасканалай, магчыма недзе і спрэчнай, але гэта непазбежна ў любой працы, тым больш у новай праблематыцы. Магчыма ў чымсці аўтар будзе і не правы, але ў кожнага навукоўца свае погляды і гэта натуральна. Сіла навукі ў тым, што яна паважае і процілеглыя погляды — галоўнае паслядоўнае і строгае абгрунтаванне сваёй канцэпцыі. Як удалося гэта аўтару судзіць чытычу.