І ў вачах тады жоўтая муць, звярыныя аганькі драпежніцкія, прагавітыя.
- Ды кінь ты мусоліць, глядзець прыкра... Ну і кастаглот.
- К-к-аму кастаглот, а к-к-аму Апацей Еўдаксеевіч...
- А мне пляваць... Пацей не пацей - дураком памрэш...
Костка падае з рота, натапыраныя тонкія пальцы вісяць нерухома. Чорная яміна рота кругліцца, шырыцца...
- Ды я... Ды-ы ты...
- Ды разам з табой, - перадражняе той.
- Я-я-я не дазволю... Я-я-я першай гільдыі рыбны купец...
- Пляваць на гільдыю... І на купцоў...
- Ды я на моры, на Каспіі параходы меў...
- Паплылі параходзікі, адплылі...
- Я рыбу лавіў...
- Людзі елі...
- На мільёны рублёў адных рыбных тавараў. Ды на Волзе-рацэ.
- На Волзе-рацэ... Гэта да... Волга-матушка, Волга-рака.... Ты шы-ырокая, прашырокая... Берагоў тваіх не зліць, дна не высушыць.
І абодва змаўкаюць, спыняюць лаянку, папракаючы адзін аднаго:
- Дык чаго ж ты, гад, харахорышся...
То сыходзяцца часам старыя дружбакі - былы ўласнік параходных буфетаў і волжскіх рэстаранаў, другі - стары волжскі купец, рыбны прамысловец Апацей Еўдаксеевіч. Першы загадвае цяпер сталоўкай, у другога склад: невады, сеці, розныя іншыя прычындалы лагернай азёрнай гаспадаркі. Тут жа і капцільня для анежскіх сігоў. Кожны працуе, так сказаць, па спецыяльнасці. І ў вольныя хвіліны сыходзяцца разам, каб, перабраўшы падзеі дня, падзеі канала, узгадаць пра старое, перажытае. Успаміны кароткія, абрывістыя.
- А памятаеш, у Ніжнім, у дванаццатым; у рэстаране Заплюева акцёрку раздзелі ды гарчыцай, гарчыцай па целу па беламу... Ка-а-рціна...
- У тры тысячы ўліпла карцінка... Абмывалі віном... А ў Маскве ў шаснаццатым, як купаліся ў акварыуме... Чы-ы-жолы быў целам я, як плюхнуўся ў ваду, рыба ўся на падлогу, акварыум напал...
- Што ні гавары, баценька, шырокая была дарога нам... не раўнуючы - Волга-матушка... Ды сплыло ўсё, вадой залілося... І ты, і я па рыштанскай цяпер гільдыі ходзім.
- А скажы па совесці, Апацей Еўдаксеевіч, колькі сунуў ты астраханскаму фінаддзелу, ці багата, кажу, разарыўся на ўзяткі?
- Узяткі? Не з таго канца ты бярэшся за справу... Узятка - ноль, узяткай свет з капылоў не саб'еш, асабліва ж калі капылы бальшавіцкія... Глыбей я, голуб, глядзеў, у корань глядзеў. З'елі мяне калгасы лавецкія, гэтак жа падсадзілі, супроць іх лінію гнуў. А не выйшла... Перамаглі... На водмель сеў, прыдуха прыйшла, не раўнуючы, як на рыбу ў мароз на мелкаводдзі... Перамаглі... І хто б, сказаць, перамог... Бальшавічкі... Памятаеш, параходзішка быў у мяне буксірны. Качагарыў там адзін такі чалавечышка непуцёвы і п'яніца, голь перакатная. За чаркай на неба палез бы... А сын яго, сукін сын, начальнікам цяпер ходзіць. У нас жа тут. Ды яшчэ галава якая, адчувае, чым дыхаеш ты, за якую думку трымаешся. Пазаўчора прыходзіць, пытае:
- Ну як, Еўдаксеевіч?
- А так, - гавару.
- Копціш?
- Стараюся...
- Гэта добра, калі стараешся... Аднак сігі ў цябе ненадзейныя, зусім сігі падупалі, хужэй, чым твой былы селядзец астраханскі, копчаны. Разлязаюцца сігі, ніякай дысцыпліны ў іх.
- «Мае чалавек рацыю», - думаю. А голас у мяне дрыжыць, заікаецца голас. І перад кім, падумаць... Гэта перад Пірыным, перад сынком непуцёвага майго качагарышкі. Зусім з тропкі збіваецца голас.
- Правільна, - кажу, - ніякай у сіга совесці: ты яго і так, ты яго і гэтак капці, а ён усё разлязаецца, ад косці адстае, на шматкі распаўзаецца...
- А ты на сіга паклёпу не ўзводзь, сіг - рыба акуратная, не чапай яго совесці... На сваю паглядзі лепш, ды падумай...
- Падумаю, - кажу. - І рукі ў мяне трасуцца, і голас аслаб. І што ж ты думаеш: падналёг я на сіга, паднаціснуў - у акурат цяпер рыба прыходзіць з капцільні, хоць граф'ям на стол... Вот табе і сіг...
Еўдаксеевіч частуе дружбака сігам ад трудоў сваіх праведных. Сам косткі любіць, бараннія з жырам, з мозгам, у сталоўцы ў кашавара выпрошвае:
- З храшчыкам мне, міл-чалавек, пагрызці, пакрамзоліць...
Не крыўдуюць другія, спачуваюць старому:
- Дай костку яму, не шкадуй... Няхай пабалуецца, ліха копчанае...
Апацей Еўдаксеевіч мусоліць костку, з дружбаком сваім думкамі дзеліцца:
- Усё зразумела мне, усяго я ў жыцці дасяг... Ну я, ну ты...
- Рыштанты з табой...
- Кінь... Не тое... Не аб тым гаворка мая. Я і ты - паважаныя людзі, вялікія людзі. Канечне, да мінулых год памянуўшы. Ну што ж, аб нас бальшавікі і клопат маюць: кожнаму па прафесіі, у людзі, бачыш, вывесці хочуць... Ну інжынеры, скажам, контрыкі, былыя шкоднікі... Таксама паважаныя людзі, як і мы з табой. І аб іх правільны клопат: як-ніяк, з вялікай адукацыяй людзі, з мазгой вялікай. Сяды-тады і бальшавікам дапамагчы могуць. І дапамагаюць... Вунь канал правялі - было ж і іхняе старанне інжынерскае... Але скажы ты, міл-чалавек, навошта бальшавікам пра басоту дбаць, пра зладзюг клопаты мець, з жыганамі-бандытамі цацкацца... Розуму не дабяру... Вунь уркі на работу не ідуць, выскаляюцца, гады... Андрэй Жыган, памятаеш, на Ўрале бузу вадзіў, - верхаводзіць над імі: ні ўзад ні ўперад, сядзяць у руры і хоць бы хны, хоць бы палец каторы да работы прыклаў, дзе ты бачыў... Яшчэ над табой часам кпяць, над купецтвам тваім, над мінулым насміхаюцца горка: «Дзе пуза тваё, купец, дзе ходы твае, параходы...» І што ж ты думаеш: з упросамі да іх, з угаворамі... А каторыя на рабоце, дык ля тых, як, не раўнуючы, да святых: ударнічкі вы, брыгаднічкі... І пайкі ўдарныя ім, рэкардысцкія - ім, падарункі - ім, піражкі на канале - брыгаднічкам... Ды што казаць... Вунь сягоння начальнік наш Пірын гармонь прыслаў, на складзе ляжыць цяпер - баян, пярвейшай маркі, паўтары тысячы цалковых за баян той у Маскве плочана, спецыяльна, можна сказаць, ездзіў Пірын за гэтым струменцікам. Каму баян? Навошта баян? Лепшаму гарманісту-ўдарніку... Так і сказаў начальнік... Ты падумай, паўтары тысячы цалковых, гэта, брат, не кот наплакаў... І якому-небудзь, даруй, Божа, гаду печанаму, злодзею-прайдзісвету гэты паўтарытысячны баян дастанецца... Ці сніў, ці бачыў ты. Я яго, гада печанага, каб уладу меў, разлажыў бы каторага ды ўклеіў, ды ўсыпаў... Ведаў бы жыганскую долю. Па-а-ўтары тысячы... Сярэ-э-браныя галасы... Ляжыць на складзе ў мяне, падыходзіць баюся. Жартачкі - жывыя цалковікі на бяздзеліцу жахнулі, паўтары тысячы за гармонік...
- Та-а-к... Га-а-рмонь... А і я грэшным дзелам любіў у свой час душу пад гармонь пусціць, расцягнуць яе ўшыркі, на ўсе галасы залатыя... Дзя-я-лы... Памятаеш, пад Саратавам...
Старыя дружбакі ператрасаюць старое жыццё, і цярушыцца яно залатымі лахманамі, прагорклым пылам мінуўшчыны. Як у горле ад пылу таго, пяршыць у памяці ад успамінаў, потырч думкі ляцяць настырбучаныя. Ніяк жа да ладу гэтыя думкі старыя не месцяцца. Старое жыццё распаўзаецца, разлязаецца, ашмоткамі разлятаецца па баках. Замаўкаюць абодва. І ў кожнага думка жорсткая, шурпатая, хіба скажаш аб ёй адзін другому. Думка аб тым, што прайшло жыццё старое, у пух і прах разляцелася на каменні. На бальшавіцкім. Перамаглі. Уставілі свой закон. І ты - залачонае пуза былое - аб мазалі стаў клопат мець. І грэшная думка: калі копчаны сіг акуратным выходзіць ад рук тваіх, ад мазалёў - тады сверліць мозг неадчэпная думка: «А добра... калі са стараннасцю...»
І тады - прыходзіць - нязведанымі раней шляхамі - новая госця. Імя той госці - радасць. Ад мазаля тая радасць ідзе, ад работы.
Хіба ж у радасці той ты сазнаешся старому дружбаку...
І маўчаць абодва, думаюць... Лічаць зоры сінія за акном. Лічаць гады адсідкі, аб будучыні мяркуюць...
Паплылі па бараку чуткі:
- Ад Пірына гармонь прывезлі...
- Баян.
- Ся-я-рэбраныя галасы...
- Каму ж да гармоні ручкі прыкласці...
І скоса пазіраюць на Андрэя Андрэевіча. Хадзіў той грозны, панурысты. З твару чалавек сышоў. І ніякіх, здаецца, чалавеку клапот: ляжы, паплёўвай ды на нарах пуза пагладжвай, каб пуп не аслаб ад жыганскай вольніцы. Дык дзе там. Ходзіць чалавек сам не ў сабе, а вокам зірне на цябе - уцякай падалей - заб'е позіркам. На чуткі, на шэпты напароўся, вуха на іх настроміў. Падазваў карманшчыка маладога, малец з гузік, а фокусы вырабляе з вывертам, па карманнай, значыцца, справе. Дасціпны быў хлопец па гэтай часці.