Чалавеку хацелася яшчэ расказаць аб ночы ў лесе, аб грознай пурзе, аб галасах лесавых, звярыных... Аб звярыных сцежках і тропках... І аб тых слядах, што ідуць яшчэ да чалавечага сэрца... Ідуць і знікаюць... Вытоптваюцца старыя звярыныя сцежкі, і на месца іх устаюць пратораныя людскія дарогі... Пра дамбу хацеў расказаць, пра глыбокі канал.
Чалавеку хацелася расказаць. А словы не ішлі, былі яны няўлоўныя, неўвароткія, каравыя словы ды шурпатыя. Таму і сказаў толькі:
- Дык гэта ж я адзяялы папёр... Адзінаццаць адзяяльцаў стырыў... Быў то мой клопат і мой інтарэс...
- Ну?
Былі ўважлівыя вочы ў начальніка лагера, у таварыша Пірына. Уважлівыя і глыбокія. Бачылі яны куды далей адзяялаў, не засцілі тыя адзяялы звярыных слядоў і дарог людскіх. І, прыўзняўшы строга правую броў, запытаў яшчэ раз:
- Ну, дык што ж? Расказвай... Уцёк, відаць... З ізалятара?
- Уцёк... Пасадзілі былі... І гармонь адабралі... А быў я ўдарнікам... І вот... Трыццаць вёрст я зрабіў за ноч, да вас бег, на Мядзведжую гару, каб расказаць аб усім... Дарогамі не ішоў, каб не спаймалі... Абыходзіў лесам, ды праз балоты... Не магу я больш сядзець, няма больш магчымасці... А з адзяяльцамі я вінаваты... Усё праз тое залачонае пуза, дзярма пашкадаваў, бюракрат пляшывы... За клеем я палез у склад... І вот... уклеіўся...
Ледзь прыкметная ўсмешка прайшлася па твару таварыша Пірына.
- Та-а-ак, Андрэй Андрэевіч... І які толькі лешы табе ногі папутаў...
Доўга яшчэ гаварылі. Аб дамбе. Аб ударніках. Аб сплаве лесу. І тады сказаў начальнік лагера таварыш Пірын:
- Дык вот што, Андрэй Андрэевіч... Каб ног не трапаць, бяры вот запіску ды крый на возера, дзяжурны катэр пойдзе на канал праз гадзіну, цябе з сабой возьме. Плыві назад, станавіся на работу, сваімі ўдарнічкамі камандуй. Ды вот яшчэ... Пра курсы ты колісь казаў... Праз тыдзень які можна будзе ў механічную майстэрню цябе забраць, рукі лепш наламаеш да працы, майстрам станеш... А цяпер ідзі... Гармонь... назад атрымаеш - па тэлефону перадам. Дык бывай...
Як падхоплены на крыллі, імчаў Андрэй Андрэевіч з Мядзведжай гары ўніз да возера, да параходнай прыстані. Высока ўзышло сонца, і, чыстае, зыркае - пасля ранічных рос і туманаў, - яно рассыпалася ў мільёнах сонечных усмешак на ціхіх хвалях, на ўлагоджанай роўнядзі возера. Бязмежныя вадзяныя прасторы дыхалі велічавым спакоем, трапяткой серабрыстай люстранасцю зліваліся з далёкім небам, і люстранасць тая гарэла ў нясцерпным асляпляючым бляску.
У сонечным бляску.
Беламорскі канал, 1933
Ядвісін дуб
Ніяк не можа заснуць Ядвіся.
Усё муляе нешта бок, няйначай, гэты сучок яловы на ўслоне. Які ж цвярды ён! Вот каб зрэзаць яго. Дык хіба днём аб ім успомніш? Услон пад самым акном. Цёмная восеньская ноч глядзіцца ў шыбы, ціха слязіцца дажджом. Глуха шумяць дрэвы. Можна ўчуць, як свішча вецер у голых клянах, як абскубае ён бярозавы ліст і цэлымі прыгаршчамі кідае ў вокны, у сцены - дрымотны шолах ідзе аж па хаце. Не разбярэш, ці то прусы варушацца па столі, ці нехта лапай касматай водзіць па сценах, па вокнах. А як усходзіцца і ўзлуе вецер, тады ляціць, зрываецца каляны ліст дубовы. Аж шыбы звіняць, калі сатрасаюць дубы сваё лісце. Гудзіць у коміне вецер, прадзіраецца ў шчыліны сцен, аж за самыя ногі хапае Ядвісю. Ніяк не сагрэеш іх, гэтыя скачанелыя за дзень ногі, як ні хутай іх у дзіравы кажушок. Ды што з таго кажушка: ён і ў галовы, і пад бок, і накрыцца ж ім трэба.
Ядвіся пераварочваецца з боку на бок і, абмацваючы сучок, каб ямчэй прымасціцца на лаве, заходзіцца кашлем. Кашаль сухі, надрыўны, аж рыпіць услончык пад ёй, балюча рыпіць у грудзях.
- Змоўкні ты, кола рыпучае! Вот жа няма спакою з-за гэтага сабачага недаедка! Ніколі не заснуць з-за яго!
Ядвіся сцінаецца ўся ў камячок і, уткнуўшыся тварам у рукаў кажуха, душыцца бязгучным кашлем. Ото ж гора гэты кашаль для людзей!
- Каб табе ўжо болей ды не прадыхаць! - чуецца ў цемені той жа сіпаваты голас.
То лаецца пан Зыгмунт, які спіць тут жа, у людской кухні. Злосны пан Зыгмунт. І важны пан Зыгмунт - усімі сабакамі ведае ён у графа. І тымі, што для палявання, і тымі, што двор сцерагуць, графскі парк і палацы, і тымі, што ў панскіх пакоях. Ганарлівы пан Зыгмунт:
- Каб не я, не было б і графскага палявання... Каб не я, то згінуў бы род сабачы...
Баяліся і паважалі пана Зыгмунта, хоць быў ён сам за апошняга сабаку ў пана графа. Але што ж ты зробіш з ганарыстым панам Зыгмунтам?! Такая натура ўжо. І ўсе патуралі яму і, каб зрабіць прыемнасць яму, гаварылі пры ім хіба толькі аб выжлах. Толькі старая Зося-кухарка не мела ніякай павагі да пана Зыгмунта. І цяпер, прачнуўшыся на печцы, дакарала яго:
- Чаго ты, гіцаль стары, чэпішся да дзіцяці? Яна ж хворая, яна ж сірата...
Пан Зыгмунт лічыў за лепшае памаўчаць. Пан Зыгмунт хваліўся, што не баіцца мядзведзяў, што ён адной рукой ваўка душыў, лася за рогі лавіў. Але даволі было Зосі ўзяцца за качаргу, як пан Зыгмунт паспешна адступаў і змаўкаў адразу ж. Мо былі тут якія другія прычыны, мо проста пан Зыгмунт быў смелы на тых, хто пакорліва ламаў перад ім шапку.
У кухні зноў ціха.
Вецер крыху апаў апаўночы. Бледная цемрыня акон пералівалася скупымі ценямі. Відаць, выбраўся месяц з-за хмар і прадзіраўся скрозь ліпы, кляны, разгалістыя паркавыя дубы. Боязна цяпер у парку. Азалаці Ядвісю, не пойдзе яна туды паначы. Глуха там, пуста. А ў самым канцы, дзе панская капліца, дзе склеп, дзе пахованы панскія нябожчыкі, там стаяць гонкія-гонкія сосны. Яны заўсёды гудзяць - ціха-ціха. А калі вецер, хоць маленькі вецер, тады аж рыпяць старыя дрэвы. Жаласліва так, тужліва - р-р-ып... р-р-ы-п...
- Чортавы дрТэвы! - кажа пра іх звычайна пан Зыгмунт і не забываецца пры гэтым перажагнаць свой васпаваты твар.
Кажуць людзі, што павесіўся на адной з гэтых сосен малады батрак, сын старога графскага садоўніка. Не то крыўду якую вялікую меў на графа, не то збэсціў, зняславіў яго маладую нявесту малады граф, і ў паганай справе той нібы дапамагаў маладому графу пан Зыгмунт.
Усяк людзі кажуць.
Люта збіў батрак тады пана Зыгмунта, аж некалькі тыдняў ляжаў пан Зыгмунт, ніяк не мог дацягнуцца рукой да абвіслых вусоў і ўсё керхаў, керхаў... Але неяк жа выхадзіўся, на ногі стаў, такая ўжо натура жывучая. А батрак павесіўся.
Ядвіся слухае, як шумяць за акном дрэвы. Глухі сабачы брэх далятае адтуль.
Ах, гэтыя сабакі, яны такія злыя, панскія сабакі... Вунь брэшуць, аж заліваюцца. Ці то на месяц, ці то на рыпучыя сосны, ці з якой другой прычыны, і калі чуе паначы іх брэх Ядвіся, тады халодны пот праступае на лбе і нібы сотні кіпцюроў драпаюць па яе маленькім сэрцы. Скурчыўшыся пад зябкім кажушком, схаваўшыся з галавой пад парванае крысо і зажмурыўшы вочы, яна ўпаўголаса шэпча малітву:
- О свенты Пан Бог, свенты Пан Езус... Няхай жа ніхто не ідзе каля панскага саду, каля панскіх гумнаў... Няхай ніхто не заблудзіць у графскі парк... То будзе яму худая смерць, як нашаму дзеду Янусю...
З печы чуецца заспаны голас, нізкі такі, ласкавы:
- Ізноў ты, едзька-недаедзька, усхадзілася... Кладзіся спаць, Ядвіська, хутка будзе ітанне...
То кухарка гаворыць, цётка Зося.
Ядвіся добра і не памятае сваё імя. На едзьку-недаедзьку яна звычайна маўчыць, ці насупіцца, перабіраючы пальцамі рог хусцінкі, ці агрызнецца як і пабяжыць, каб з вачэй далоў, падалей ад крыўдзіцеля. На Ядвіську ж - падумае, адгукнецца.
- Я дзеда Януся ўспомніла... Панскія сабакі брэшуць...
- Ну няхай сабе і брэшуць, а табе што!.. То дзед твой Янусь у Пана Бога цяпер... Ён у самым раі цяпер... Зачым жа паначы яго памінаеш... Няхай жа яму будзе яснае неба і светлы рай.
Ядвіся маўчыць з хвіліну. То добра, калі рай... Але не так гэта ўсё...