- А хіба не ведаць вам, што з году ў год працуем мы на гэтым полі? Ці хочаце ў жабракоў торбы ўкрасці?
Людзі маўчалі. Дзесьці на мяжы заплакала дзіця.
І той жа нечы голас праказаў ціха:
- То нам жа есці таксама трэба... Не паміраць жа і нам...
І нехта з выгодаўцаў адказаў тады злосна:
- То ідзіце паміраць на сваю зямлю, на сваё поле... Нечага лезці ў чужую дамавіну... Будзьце пракляты вы, калі пазарыліся на наш кавалак хлеба. Далоў з поля!..
- Кінь ты, кінь, чалавеча! - супакойваў дзед Янусь. - То ж не трэба... То ж свае, не чужыя... І ў іх жа дзеці сохнуць...
Але дзе ты тут супакоіш... Ужо бліснулі на сонцы сярпы, зазвінелі косы, нечы голас узляцеў аж пад самае неба і раптам упаў, як падаюць жаўранкі на зямлю. Галасілі дзеці, бабы, усё сплялося і пераплялося ў жывы стракаты клубок. Над полем не то пыл курэў, не то трапяткая імгла ўзнялася аж да самага лесу.
Нічога не бачыў дзед Янусь, ці то ад смутку, ці то ад слёз. Скупыя гэтыя слёзы старэчыя, але, на ж табе, засцяць вочы. Толькі думаў пра жыта: «Колькі-то яго патапталі!»
Ішоў дахаты, высокі, ссутулены. На ўзмыленым кані пранёсся побач пан Зыгмунт, агрызнуўся на дзеда:
- І ты тут, баламут стары! Без цябе нідзе не абыдзецца! То абломім рогі старому д'яблу!
Дзед зірнуў на яго безуважна, праказаў, абы сказаць што-небудзь:
- Ідзі ты, душа сабачая!
Стары граф не любіў пана Зыгмунта. Не то каб ненавідзеў, але не было асабліва прыемнасці гаварыць з панам Зыгмунтам. І калі сівы лакей дакладваў аб пану Зыгмунту, увесь твар графа рабіўся на мочаную дулю, і ён шаптаў, шамкаючы бяззубым ротам:
- То зноў, няхай Бог даруе, гэтая рудая выжла...
Калі пан Зыгмунт, то значыць будуць непрыемнасці. Відаць, ізноў непакой з гэтымі хлопамі. Калі-то пазбавішся ад гэтых турбот? Пара б ужо сыну заняцца ўсімі справамі. Але дзе ўланскаму палкоўніку думаць аб хлопах, аб сплаве лесу, аб зямельнай арэндзе, аб продажу быкоў! Ці мала спраў такіх неадкладных і турботных?!
Граф глядзіць з-пад рукі, як перамінаецца з нагі на нагу пан Зыгмунт, перабіраючы цыратовы пасак на сваёй злінялай шапцы. То ж неахайны трохі пан Зыгмунт. Вечна гэтыя рыпучыя боты з рудымі халявамі, дужа ўжо стракаты пінжак, заўсёды ў пуху, у саломінах. Гальштук да таго пазацяганы, што відаць жывыя ніткі на ім.
Граф думае з хвіліну. Палавіна твару, далонь у яго сінія, другая палавіна зялёная. Зыгмунт пазірае на каляровыя шыбы акон графскага кабінета, і яму робіцца весялей, ён смялее:
- Ясны пане...
- То вы б хаця ажаніліся, пане Зыгмунт, - перабівае яго граф, каб аддаліць на якую хвіліну непрыемныя гутаркі, каб выказаць нейкія свае думкі аб гэтым неахайным чалавеку.
- То як жа можна, ясны пане, калі я яшчэ, даруйце мне, босы... То я не прыдбаў яшчэ на ўласную хату... Хто ж пойдзе за мяне, ясны пане?..
- А ў банку?
- Я ж не хлоп, ясны пане, каб ставіць якую звычайную хаціну. Я, ясны пане, шляхціц... Яшчэ от год ці два, і я пастаўлю, ясны пане, такі дом, такі дом, што на мяне, ясны пане, пазайздросціцца нават любая графіня...
- Што? - пытае, адсунуўшыся, граф, і твар яго робіцца зялёна-жоўтым.
- Ах, даруйце, пане, я, здаецца, сказаў прыкрае глупства... То ўсё па дурноце сваёй, па дурноце...
- То справы? - пытае ўжо суха граф, і ў голасе яго гучаць рашучыя, цвёрдыя ноткі.
Пан Зыгмунт выцягваецца ў струнку. Ён дакладвае. Увесь выцягнуты яго лісіны твар, блудлівыя вочкі, нават чорныя воспіны гавораць аб яго такой выключнай адданасці, аб яго выключнай гатоўнасці. Нават рудыя халяўкі, здаецца, мякчэюць, і самі боты маўчаць, ані рыпнуць, каб не парушыць урачыстай цішыні і спакою графскага кабінета.
- Каб жа ясны пан ведаў, як цяжка, ой як цяжка абыходзіцца з гэтымі хлопамі... Але ж я ведаю, ясны пане, усе сакрэты, як трымаць хлопа за горла...
- З вашымі сакрэтамі яны хутка пусцяць у дым маёнтак!
- Даруйце, што вы кажаце, ясны пане?
- Хутка шэсцьдзесят год, як жыву я на свеце, а ў мяне быдла не хадзіла таптаць маё поле. Я распараджаўся на полі і ў лесе, і на лузе, я быў гаспадар і ў хлопавай хаце, я ўмеў размаўляць з быдлам, і яно цалавала мае рукі, вот гэтыя рукі... - Граф б'е рукой па сталу. Хвалюецца вада ў графіне, празрыстыя цені-блікі скачуць ад яе па сукне стала, мігцяць зайчыкамі на жоўтай сівізне галавы графа. Пан Зыгмунт адступае на крок.
- А вы, пан Зыгмунт, не хто іншы, як мой сабакар... Разумееце вы, - сабакар... Я даручыў вам ведаць і людзьмі цяпер... А людзі, быдла - гэта цяжэй... І вы не разумееце таго, дарагі пан Зыгмунт...
Калі граф пачынае называць дарагім, тады худа, тады граф сапраўды сярдуе. І пан Зыгмунт ціха, ціхусенька пачынае апраўдвацца:
- Цяпер, дазвольце сказаць вам, ясны пане, другія часы. Нават хлопы і тыя разумнеюць...
- Што?
- Выбачайце, хітрэюць, ясны пане... Але на іх мы маем і вялікую сілу... Наша войска, ясны пане! Наша паліцыя, ясны пане! Нашы турмы, ясны пане!
- Турмы, турмы... - перадражнівае пана Зыгмунта граф. - Трэба раней жыта жаць, а тады думаць пра турмы... Ідзіце! Ды каб усё было ў парадку.
Асцярожна, каб не рыпелі боты, згінаючыся ў паклонах, пан Зыгмунт выходзіць задам. Калі выходзіць на чыстае, непадфарбаванае сонца, ён разам выпроствае спіну, падкручвае аблезлы вус і таропка, з падскокам, бяжыць да людской кухні, дзе жыве ён разам з батракамі, каб лішне не траціцца там на кватэру, на ложак, якія-небудзь асаблівыя прысмакі.
- Есці! - коратка кідае ён цётцы Зосі.
- Дзе так вычыхаўся, гіцаль?! - жартаўліва-грозна пытаецца цётка Зося.
Пан Зыгмунт не адказвае. Заўважыўшы батрака ў кухні, так жа коратка загадвае:
- Запрэгчы каня!
- Куды пану ехаць?
- Не твая справа... Ну?
Калі пан Зыгмунт займаецца важнымі справамі, тады размовы ў яго надзвычай кароткія. Цётка Зося знарок грукоча сваімі засланкамі ў печы, выцягвае вялізны кацёл.
- Ізноў капуста з грохам! - нездаволена мармыча пан Зыгмунт, пацягнуўшы прагна сваім вострым і ў воспінах носам. - Хаця б калі бігусу трохі...
- А вы, яснавяльможны пан Зыгмунт, загадайце, каб я людзям смажыла бігус. То я, калі будзе на гэта воля яснавяльможнага пана Зыгмунта, магу і курапатак смажыць...
Яна стаіць, цётка Зося, ля печы, узяўшы рукі ў бокі. Есць пан капусту з грохам і скоса пазірае на яе. Не даспадобы пану Зыгмунту Зосіны гутаркі. А яна не змоўчыць, як пачне пілаваць - крый Божа. Тады самае лепшае - маўчаць. Пагаворыць, пагаворыць цётка Зося і замаўчыць, агрызнуўшыся:
- Чорт скупы!.. Гарохам душыцца, банкі складае...
Пан Зыгмунт моўчкі, бачком, бачком, выходзіць на двор.
Пан Зыгмунт едзе ў павет.
Так і не давялося ў той год выйсці выгодаўцам на панскае поле. Калі паспрабавалі яны на другі дзень пайсці туды, іх не пусцілі на самай дарозе ўланскія раз'езды. Уланы - гэта ж не свае: з імі ў сварку не пойдзеш, не прагоніш, з добрым словам да іх не даступішся. Не было яшчэ спосабу такога ў выгодаўцаў, каб сілу якую займець над уланамі. А справы тым часам разгортваліся, і зусім неспадзявана.
Позна ўначы, мо ад уланскай папяросы, мо так з якой прычыны, загарэліся на панскім полі сцірты хлеба. Усякім другім разам выгодаўцы кінуліся б на пажар, каб дапамагчы тушыць агонь. Такі ўжо няпісаны закон, каб пажар тушыць грамадою. Але выгодаўцы, учуўшы набатны звон і ўгледзеўшы вялікае зарыва над панскім полем, нікуды не крануліся і сядзелі пад вокнамі сваіх хат, ведучы ціхія гутаркі аб надвор'і, аб бязгрыбным леце, аб рана выспеўшых ячменях. Аб пажары не гаварылі. І толькі дзед Янусь, углядаючыся ў бледную чырвань палыхаючага неба і ні да каго не зварочваючыся, гаварыў нібы да сябе:
- Грэх, вялікі грэх... Хлеб - гэта дар Божы...
І, учуўшы яго словы, скупа адказвалі людзі:
- А пры чым жа грэх? Яно ж само гарыць... Такая ж сухмень на дварэ...
Дзед маўчаў.
А пад самую раніцу пацягнула з лесу востраю гар'ю. Шызыя каснікі дыму засланілі ўсё неба. Калі ўзышло сонца, было яно цьмяным, багровым. Гарэлі графскія тарфянішчы, бліжэйшыя да балот лясы. Агонь ціха поўз па сухіх верасах, змейкамі віўся па імшарынах, па бруснічніку і ўскідваўся снапамі бляклых папяловых іскраў на сухадрэвіне-хвойцы. Сонца тушыла іскравы бляск. Буйны віхор узлятаў вышэй лесу і паволі апускаўся адтуль. Кружыліся шэрыя сняжынкі попелу. Там, дзе забіраўся агонь у глыбіню зямлі, у торф, там жаўцелі стромкія бярозкі і, затрымцеўшы раптам, страсянуўшы спёкшымся ад жару лісцем, глуха падалі на счарнелую, абгарэлую зямлю.