Агонь падбіраўся да графскага бору, да самых Выгодаў. Тады людзі пабралі рыдлёўкі і, панурыя, маўклівыя, пайшлі бараніцца ад агню, капаць канавы, засыпаць пяском тлеючыя папараці і верасы. Колькі дзён яшчэ прабіваўся агонь, але пайшлі дажджы, абмылі лесавыя выгары, і на шэрай, абгарэлай зямлі пачалі прабівацца скупою рунню бледныя травы. Толькі на тарфянішчах яшчэ клубіўся дым і доўга стаяў там, аж да самае восені, да спорных восеньскіх дажджоў.
Людзі хадзілі, аднак, без працы. Блукалі па лясах - па ягады, па грыбы, па арэхі. Лясы былі панскія. Злыя былі панскія леснікі. Малая была ўдача і на ягаду. Ды невялікі і наедак з той лесавой ягады, калі без хлеба! А на поле, на лесавую работу выгодаўцаў не пускалі.
Была ўжо восень. Першыя замаразкі ўбіралі інеем астуджаную зямлю. У хаце нібы пасвятлела. Бяроза пад акном не засціла неба, і скрозь яе вецце назірала Ядвіська, як лятуць у вырай познія птушкі. Яна прыслухоўвалася да іх далёкіх галасоў, сачыла за хуткімі хмаркамі, якія абганялі і птушак і хавалі тады празрыстае восеньскае сонца, узнімалі хліпучы вецер, і ён пырскаўся халодным дажджом, наганяючы цемрадзь у хату.
Надрыўна кашляў тады дзед. Ён мала хадзіў ужо, усё больш адлежваўся на печы і ўсё пытаўся ў Ядвіські, а дзе ж маці.
- Дзе ж маці? Маці пайшла ў людзі, можа, прынясе якой бульбы.
Мутныя вочы былі ў дзеда. Ён нібы ўспамінаў што, нібы нешта хацеў расказаць, але толькі пытаў зноў:
- Дык пайшла, кажаш?
- Ну так, пайшла, пайшла... - адказвала нібы са злосцю Ядвіська.
Ёй надакучвалі дзедавы пытанні. Дзе маці, дзе маці... Ведае ж, не маленькі! Ні казак ад яго, нічога, адзін толькі кашаль... Але ж шкода Ядвісьцы дзеда, дужа ж ён хворы, пра якія тут казкі пытаць, сама ведае.
- Можа, вады падаць, дзеду? - пытае яна.
А той зойдзецца кашлем, нічога не чуе.
Так і не ўчулі аднаго разу за дзедавым кашлем, як моцна загрукацелі дзверы і ў хату ўвайшоў чужы чалавек. Ён не зачыніў дзверы і, брыдка вылаяўшыся, загрымеў на ўсю хату:
- Ці доўга-то я казаць вам буду?
Ядвіська азірнулася, пабялела. Польскі салдат стаяў у хаце і крычаў. Крычаў з усяе сілы. Ён быў нібы напалоханы чым, нібы перакрычаць хацеў свой страх.
- Дык зараз жа выходзьце з хаты... На вуліцу... Такі загад пана афіцэра... Ды хутчэй... Доўга буду я тут прасіць вашай ласкі... - І ўжо мякчэй: - То загад пана афіцэра - усім на вуліцу... То пан афіцэр не любіць марудзіць... Прашу вас...
І ў вачах салдата быў страх. А можа, не страх... Яны ўнікалі глядзець у вочы людзям і палахліва бегалі па закураных сценах, па дзіравай падлозе, па ўбогаму сталу. На ім стаяла пустая міска, тры сухія абгрызеныя лыжкі.
Дзед насілу злез з печы і, хапіўшыся за грудзі, пайшоў на вуліцу, худы, высокі, босы.
- Ты б хоць лапці, дзеду!
- Не трэба, унучка, нічога не трэба... Відаць, карацелі прыехалі, што ж мы будзем марудзіць з імі...
Усе выгодаўцы ўжо былі на вуліцы. Тут жа былі салдаты, некалькі чалавек з паліцыі, нейкія цывільныя людзі ды пан Зыгмунт з панскім сабакам. То быў вялізны, увесь у плямінах, дог. Яго трымаў на ланцугу пан Зыгмунт, які хадзіў, як надзьмуты верабей. Рудыя халяўкі былі ў пыле. Рудым бляскам свяціліся пана Зыгмунта вочы. Трохі п'яны быў ён і злосны. Але ён маўчаў, толькі думаў: «Праз вас, мярзотнікі, непрыемнасці мне. Праз вас мяне лае пан граф. Праз вас, ірады, я не бачу яшчэ ўласнага дома, коней сваіх, сабак сваіх...»
Аж чмыхнуў ад злосці ён і пайшоў па вуліцы, ганарысты, надзьмуты. Надзьмуты і труслівы - ні на крок не адпускаў панскага сабаку.
Допыт пачалі адразу.
- Хто паліў? - цікавіліся гэтым.
Дзе ж тут знойдзеш адказ на такое пытанне.
Больш маўчалі ўсе ці адказвалі скупа:
- Мо сам Бог... Мо паны ўланы... А мы ж нічога не чулі і нічога не бачылі...
Дарэмна дабіваўся начальнік пачуць якое слова ад дзеда Януся. Той маўчаў зусім, сцяўшы зубы, і стаяў з непакрытай галавой, худы, ссутулены. Вузлаватыя пальцы ног мясілі сцюдзёную гразь, зябка дрыжалі дзедавы калені, ды трымцеў на вятру аўсяны колас у жыдкай дзедавай барадзе. І толькі тады, калі падступіўся да яго з кулакамі начальнік, дзед Янусь загаварыў:
- Што вы хочаце ад нас, пан начальнік! Хлеб - вялікі дар Божы... Толькі нябесным агнём можна паліць яго... Можа, і пакараў Гасподзь Бог нашага пана за яго вялікую чалавечую несправядлівасць...
Аж ускіпеў тут пан начальнік. Сам пан Зыгмунт падаўся на які крок ад раз'юшанага начальніка. Той пляваўся слінай, давячыся словамі, - быў пан начальнік трохі заікай.
- Я пакажу вам сапраўдную боскую справядлівасць... Я пакажу вам, як бунтаваць у нашай айчыне... Я пакажу вам боскую ласку...
Звярнуўшыся да салдат, прасіпеў каманду:
- Уціхамірыць быдла!
Людзі стаялі і нема дзівіліся на цяжкую салдацкую працу. Дзынкалі шыбы ў вокнах, трашчалі выбіваемыя рамы, дзверы. Аж пыл узняўся над усім сялом, калі гэтыя завішныя і ёмкія да працы людзі пачалі ламаць коміны, бурыць у хатах печы, якія і так ледзь ліпелі. Дзе-нідзе высыпалі на вуліцу ў гразь торбы з мукой, выкідвалі на агароды і трушчылі дзежкі, старыя гладышы, драўляныя міскі.
- То папаўся, стары баламут! Будзеш ведаць цяпер панскую ласку, будзеш ведаць, як жыць з людзьмі! - не ўцярпеў пан Зыгмунт, каб не сказаць дзеду, стоячы ля яго хаты.
Змоўчаў дзед. Толькі тады, калі працавітыя салдаты пачалі бурыць страху, не сцярпеў дзед, кінуўся да іх, узняўшы ў неба худыя свае кулакі:
- Што вы робіце, дзікія вы людзі!
- Ну, ну! - грозна закрычаў надзьмуты пан Зыгмунт і кійком, што быў у руцэ яго, піхнуў дзеда Януся ў грудзі.
Той не ўстояў і паваліўся ў сцюдзёную гразь, моцна выцяўшыся аб вугал зруба.
Ядвіська не памятае, як было ўсё гэта. Яна не магла сцярпець знявагі над хворым дзедам. Схапіўшы камень, што ляжаў на двары, яна кінулася на гэтага злоснага пана, які падняў руку на дзеда Януся. Пан Зыгмунт падаўся, перапалоханы, назад, ён выпусціў ланцужок ад страху. І дзікі, прарэзлівы дзіцячы крык паласнуў паветра, сцішыўшы і жаночы енк, і трэск ламаемых стрэх, звон старое зляжалае цэглы.
Ледзь адцягнулі ад дзіцяці панскага дога. Пан Зыгмунт, уцяўшы голаў у плечы, бег трушком па агародах. Салдаты кончылі сваю працу, маўкліва выходзілі з вёскі. Яны забралі некалькі чалавек з сабою, каб весці ў горад, у турму.
Над хатамі стаяла ноч, пустая, глухая. Людзі завешвалі старымі дзяругамі чорныя яміны акон, дзвярэй, масціліся нанач, укладвалі спаць дзяцей.
Некалькі жанчын завіхаліся ў дзедавай хаце. Патрэсквала чадная лучына, і ўсё гасла. Раздзьмухвалі вуголле на камянку - ён адзін застаўся ад печы, - зноў палілі лучыну, і ў трапяткім святле яе завіхаліся ля лавы, дзе, захутаная ў кажух, ляжала Ядвіська. Абмылі твар ёй, абвязалі чыстай хусцінкай парваную шчаку, падрапанае плячо. І нехта весела сказаў:
- Ну, нічога, будзе жыць! Каб жа на шчасце!
І пайшлі. Згасла лучына. І дзед сядзеў усё, сядзеў. Сухія камякі падкатвалі к горлу, але вочы былі сухія ў дзеда, дужа скупы быў дзед на слёзы. А яму хацелася заплакаць. Хацелася крыкнуць так, каб ад голасу таго загаласілі камні белыя ў лесе, халодныя зоры ў небе. І не мог дзед заплакаць. Ён сядзеў, здранцвелы, на лаве, прыслухоўваўся да няроўнага дыхання ўнучкі і адчуваў, нібы і душа дранцвее ў ім, робіцца жорсткай такой, шурпатай. Дужа любіў дзед усё жывое на свеце, шкадаваў ваўчанё забіць, пакуль не абрасце злою поўсцю ваўчынай, не адгадуе зубоў ваўчыных, няўмольных. А як жа на чалавека руку падняць?