Рубец быў страшны. Ён праходзіў праз усю шчаку, закранаў крыху лоб. Ён надаваў дзіцячаму твару выгляд празмернай пакуты. Але сінія вочы дзіцяці былі яснымі, спакойнымі. Ціхая прыгажосць была ў іх.
- Што то з ёй? Дзе ж яна так? - запытала графіня ў Зосі.
- То пакусаў сабака ў вёсцы... - праказала за цётку Зосю Ядвіся.
Яна хацела нешта яшчэ сказаць, пра панскіх сабак, пра дзеда Януся, але так злосна зірнула на яе цётка Зося, што Ядвіся проста сумелася і не ведала, што ж ёй рабіць ці то плакаць, ці бегчы адсюль. Але дзе ж ты пабяжыш, калі побач такая суровая, такая важная пані?! І ўсё вохкае яна, усё гаворыць нешта.
- Божа мой, якія дзікуны жывуць у нашай вёсцы! Яны ніколі не даглядзяць па-людску сваіх дзяцей... Ім толькі думаць аб панскім лесе, аб панскім хлебе... Божа ж мой, калі людзі пачнуць жыць, як належыць людзям...
Цётка Зося цярпліва чакала, пакуль кіне ясная пані свае глыбокія ўздыханні аб дзікай людской долі, і тады кінулася да яе, хапала яе старэчыя, усе ў маршчаках, рукі, прасіла:
- То няхай жа ясная пані дазволіць сіраце застацца на працу...
Была расчулена графіня. Лагодна зірнула яна на распяцце.
- Маліцеся! Дзякуйце Госпаду Богу за яснае, прасветлае жыццё...
І цётка Зося, неўзаметку падштурхнуўшы Ядвіську да графіні, шаптала ёй голасна на вуха:
- У ручку... У ручку пані... Ну, хутчэй жа, дурненькая...
Графіня працягнула сваю руку. Расчуленая, заспакоеная, яна глядзела на святое распяцце. Яна не бачыла, як наморшчыўся светлы твар дзіцяці, накалоўшыся аб жорсткія барадаўчыны валасіны на яе графскай руцэ.
Так трапіла Ядвіся на працу ў панскі двор.
І калі выйшла графіня, цётка Зося дала лёгкага кухталя Ядвісі.
- Як жа ты не разумееш жыцця... Цалуе і моршчыцца... То ж нягодніца ты гэтакая... То свет на тым стаіць, што трэба ласкай браць, ды пакорай, ды хітрасцю... Ну, еш, мая дурненькая!..
Нечаму свайму, дзіцячаму, усміхаліся сінія вочы Ядвісі.
Ядвіся стала на працу ў садзе. Ад ранку да вечара хадзіла яна ля графскіх клумб, чысціла разам з другімі батракамі люстраную сажалку ў парку, падстрыгала агрэст, маліннік у садзе, падмятала дарожкі, пасыпала пяском іх.
Ніяк не магла зразумець яна загадаў маўклівага пана Антося, каб не хадзіла па свежых пясчаных дарожках. Але як жа не пахадзіць, калі такі жоўценькі, чысты пясочак, макраваты крыху! Аж пальцам прыемна, шлакоціць ногі, і такія прыгожыя сляды тады на ім. Дзівіцца на іх Ядвіся. Дзівіцца на казачныя кветкі, на празрыстую люстранасць сажалкі, на ніколі нябачаны фантан. Пад ім шырокі вадаём. Калі нагнешся над ім, прысеўшы на краю, відзен твар твой, як у цётчыным люстры. Толькі тое патрэсканае, змутнелае. А тут чыстае, чысцюткае - аж вочы відаць сінія і гэты чырвоны рубец. І проста цераз рубец праплываюць срабрыстыя рыбкі, - якія нахабныя рыбкі! Ядвіся пляскае рукой па вадзе. Празрыстая люстранасць знікае, вада цямнее, шэрае рабацінне калышацца на ёй.
- Вот вам! Вот вам! - пляскае рукой у захапленні Ядвіська і перастае, заўважыўшы ў брыльянцістых пырсках такую ж зялёную, такую ж радасную вясёлку. Вясёлка знікае, як сон.
А ўжо да Ядвісі бяжыць спахмурнелы Антось.
- Дзе ты сядзіш, неразумнае ты дзіцё... То ж клопату з табой не абярэшся, як заўважыць стары граф твае свавольствы...
І ён пасылае Ядвіську ў дальні канец саду капаць канаўку ці перакапваць зямлю пад клубніцы. Пашле і стаіць сам з якую хвіліну, маўклівы і задуменны. Натужна ўспамінае ён, як то ёсць па-латыні - жыццё...
Былі дні, калі батракам не дазвалялася хадзіць па садзе, па паркавых алеях. У такія дні сабіраліся панскія госці. Яны ўсе былі такія важныя, нібы надзьмутыя. Не любіла глядзець на іх Ядвіська. Затое цікавілі яе дзеці, дзеці панскіх гасцей. Схаваўшыся дзе-небудзь у малінніку за жалезнай паркавай агароджай, яна часамі, калі была вольнай ад працы, сачыла за іх гульнямі, прыслухоўвалася да іх галасоў, да іх звонкага рогату. Ах, якія то былі прыгожыя, вясёлыя і разумныя дзеці. Яны так мала плакалі, яны так не хацелі есці і ўхіляліся ўсякім чынам ад гэтай ежы, калі няўмольныя нянькі набіваліся ім з якой-небудзь стравай. Ёй так хацелася часамі крыкнуць ім, папрасіць іх:
- Ешце ж вы, дурненькія! Гэта ж так смачна... Калі ж не есці, то можна памерці, як памерла ў тым годзе мая маці...
Але нічога не гаварыла Ядвіська. Яна пазірала моўчкі. Цётка Зося кожнага дня напамінала ёй, пагражала, што яна будзе проста біць яе, Ядвіську, калі будзе яна вытыркацца на чужыя вочы, на панскія вочы. Яна напамінала пра панскіх сабак, і гэта дзейнічала. Ядвіся баялася панскіх сабак.
І ўсё ж аднаго разу трапіла Ядвіся на панскія вочы. У той дзень была такая чыстая, сонечная раніца. Ядвіся палівала клумбы ля самага галоўнага ганка графскага дома, дзе стаялі, ашчэрыўшы зубы, вялізныя каменныя львы. Ільвы былі заўсёды маўклівыя. Ядвіся ніколі не прапускала выпадку, каб не пырснуць вадой на іх касматыя грывы альбо ўставіць кветку ў ашчэраныя зубы звярыны. Такі страшны звер і з кветкай! Проста аж смешна. І толькі лінула яна з конаўкі ваду на ўгрэтую сонцам ільвіную грыву і ўзіралася, як сохне вада на цёплым жорсткім камені, калі пачула кволы дзіцячы голас. Пад самым ганкам стаяла маленькая дзяўчынка. Было ёй мо гады чатыры, мо пяць. Яна лапатала аб нечым сваім, дзіцячым, і, размахваючы ручкамі, пляскала ў далоні. Яна глядзела на клумбы. Толькі-толькі палітыя півоні нібы гарэлі пад сонцам, жывым срэбрам скатваліся кропелькі вады з зялёнага лісту. Над півонямі пырхаў белы матыль. Дзіця глядзела на яго. Яно радавалася яму. Яно пільна сачыла за матылёвым узлётам, за яго трапяткім ападаннем. І трапяталася блакітная істужка ў шаўковых косах дзяўчынкі, яе бялюткая сукенка, такі зграбны пярэднічак, на якім цвілі палявыя рамонкі.
- Лялька... - голасна ўздыхнула Ядвіська і паставіла садовае вядро на пясок. Вядро бразнула. Дзяўчынка азірнулася і, убачыўшы Ядвісю, спалохана глядзела на яе.
- Мо хачаш кветку, дык я табе сарву... - І Ядвіська падыходзіла да дзяўчынкі, несучы ў працягнутай руцэ бялютка-залацісты нарцыс.
Дзяўчынка насупіла бровы, адставіла ручкі назад і заплакала. Раптам яна ўпала на дол і пасінела, біла ножкамі па зямлі, заходзячыся немым крыкам. Ядвіська кінулася да дзіцяці, каб падняць яго. Ужо беглі па сходах ганка напалоханыя людзі, нечага крычалі, нечага вохкалі. Нехта крычаў: «Па доктара!», нехта стрымана-злосна гаварыў аб няньках, лайдачках, якіх трэба караць цяжкай карай. Аднекуль выскачыў пан Зыгмунт і так ірвануў за косы Ядвіську, што аж пацямнела ўваччу ў яе, балюча закалола ў вушах. Ён пацягнуў яе за кусты акацый і, хапаючыся, біў кастлявым кулаком у грудзі, у светлы твар Ядвіські, жорсткімі пальцамі сціскаў, як жалезам, яе плечы.
- Заб'ю, быдлячая кроў!.. - і пырскаў аж слінай з-пад зжаўцелых ускудлачаных вусоў.
Жоўтыя, агнявыя кругі пайшлі прад вачамі дзяўчынкі. Ёй здавалася, нібы ляціць яна куды ўніз, глыбока-глыбока. І ўсё робіцца цямней і цямней. А калі адкрыла адно вока - другое прыпухла зусім, - яна ўбачыла садоўніка Антося. У Антося быў збялелы твар. Доўгімі рукамі сваімі ён сціскаў пана Зыгмунта за горла. Той падаўся назад, аж прысеў, уткнуўшыся спіной у куст, і асядаў усё ніжэй і ніжэй. Дужа страшныя былі ў яго вочы, аж відны былі жоўтыя бялкі, ды сінявай чырванню зайшоўся ўвесь Зыгмунтаў твар. Кропелькі крыві былі на Антосевых руках, няйначай падрапаў іх аб акацыю.
- Звер... гадзіна... - глуха шаптаў Антось, прыгінаючы пана Зыгмунта да зямлі.
Нешта незразумелае сіпеў Зыгмунтаў голас.
Раптам Антось выпусціў пана Зыгмунта і нешта стаяў, маўклівы, узрушаны. Пан Зыгмунт нязграбна падскочыў і хуценька атрасаў з памятага пінжака кустовае смецце, хапаючыся, папраўляў парваны гальштук, нагнуўшыся, змахнуў пыл з рудых халявак.
- Што тут робіцца ў вас? - пачула Ядвіся чужы, незнаёмы голас, спакойны такі, стрыманы. Але ў стрыманасці той адчуваўся вялікі гнеў. І ён прарваўся, калі чалавек не пачуў хуткага адказу.
- Я вас пытаю? - калюча, звонка пранеслася ў яе над вухам.
Ядвіся, перамагаючы боль у плячы, прыўзнялася на руках, села. Поплеч стаяў чалавек у вайсковай форме. Зіхацелі гузікі на ім, бліскучыя бразголкі на шнурах. А якія вочы былі ў чалавека! Былі шэрыя яны і такія халодныя, што Ядвіська, як не было ёй горача ў грудзях, зябка пацяла плячмі.