А перад самай раніцай усчалася вялікая беганіна ў садзе, у парку, каля графскага дома. Нават Ядвіся, якой боязна было адной заставацца ў хаце, накінула кажушок на плечы і прыбегла да панскага ганка. Людзей тут было, людзей! Батракі ўсе, рабочыя з пільні, нават прыбеглі людзі з Выгодаў. Тыя дык проста з косамі. На паркавай алеі, што вяла на дарогу, стаяла некалькі запрэжаных панскіх карэт. Вакол іх мітусіліся людзі. Ля параднай брамы стаялі пан Антось з ружжом, каваль Андрэй з вялізнымі жалезнымі абцугамі. Ён размахваў імі перад галоўным графскім фурманам. Той мармытаў нешта і нехаця распрагаў коні. З панскіх асветленых пакояў, апіраючыся на плячо пана Зыгмунта, выйшаў сам граф. Пан Зыгмунт нёс яго парасон і невялічкі куфэрак. Граф стаў на ганку. Быў ён бледны, узрушаны. І ніяк не мог пачаць слова, аж тросся ўвесь. Пашавеліць, пашавеліць языком - і нічога не выходзіць. Толькі і ўдалося яму праказаць:
- Вон, галганы... Пастраляю...
І не паспелі адказаць яму, пачаў хіліцца граф, і каб не падтрымаў яго пан Зыгмунт, то бразнуўся б ён пластам на каменныя сходкі ганка. Пан Зыгмунт асцярожна апусціў яго на ганак, нечага зняў шапку, потым палажыў тут жа графскі парасон і куфэрак і бачком, бачком падаўся з ганка, за дом, у густыя паркавыя алеі, падалей ад людзей. Усе падышлі да ганка. Каваль Андрэй, агледзеўшы графа, спакойна праказаў да ўсіх:
- Стары пан загадаў усім доўга жыць... Ну што ж, то і добра зрабіў, нам клопату меней...
Некаторыя знялі шапкі. Што ні гавары, усё ж нябожчык. А другія сказалі, што хоць і нябожчык, але вялікім сабакам быў у жыцці, і калі б сам не памёр, то не грэх і дапамагчы яму ў гэтай важнай справе.
Графскіх коней распрэглі. Маладую графіню з нашчадкамі адвялі назад у дом, туды ж адвялі і ўсіх графскіх нахлебнікаў. Калі адчынялі парадныя дзверы, адтуль кінуўся агромністы графскі пёс, мышасты, у плямінах. З шалёным брэхам кінуўся ён на каваля Андрэя. Той жалезнымі абцугамі як дасць яму паміж воч, толькі і вякнуў пёс панскі і грузна пакаціўся па ганкавых сходках, аж пад самыя ногі Ядвісі.
Аж ускрыкнула ад страху Ядвіська, ногі замлелі, не скрануцца ёй з месца. Але пёс ляжаў нерухома, і, прыглядзеўшыся да яго, радасная, усхваляваная Ядвіська аж запляскала ў ладкі:
- Той! Ён жа самы, што мяне пакусаў тады! І ён здох! І ён нежывы ўжо, не будзе кідацца на людзей!
Рагаталі навокал людзі. Некаторыя гаварылі, з засмучэннем пазіраючы на яе, на Ядвіську:
- А можа, ёй гэта будзе к лепшаму, што так перапужалася і цяпер... Мо на папраўку пойдзе...
Да самай раніцы не ўціхала праца ля панскага дома і ў доме. Нябожчыка графа занеслі ў адзін з пакояў, палажылі яго там на лаве на апошні адпачынак. Уносіліся панскія рэчы з карэт, рабілі ім падлік, адносілі ў пакой. Да графскіх нахлебнікаў прыставілі варту, каб не нарабілі чаго, не падпалілі б ад злосці маёнтка.
А раніцой прыйшла Чырвоная Армія. І хоць напрацаваліся за ноч людзі і не паспалі як след, але ўсе як адзін выйшлі на вуліцу, на панскі двор, каб вітаць людзей, якіх так даўно чакалі, пра якіх гаварылі раней толькі ў шэптах, ціхенька, боязна азіраючыся навокал: а ці няма поблізу якога панскага сабакі.
Пан Антось, каваль Андрэй ды і ўсе, што былі тут, цалаваліся з чырвонаармейцамі, запрашалі ў хаты да сябе, на добрыя пачастункі. Багата тут было работы цётцы Зосі. Батракі забілі вялікага панскага парсюка. Іхнія жонкі ўсе рабілі каўбасы. А цётка Зося смажыла іх, смажыла гусей, індыкоў. Завіхаючыся ля печы, яна паклікала Ядвіську і сказала ёй, каб яна скінула сваю зрэбную спаднічку. Цётка Зося дастала адну сваю святочную сукенку, сінюю такую, у чырвоныя кветкі, дала яе апрануцца Ядвісі. Сукенка была задоўгай, і цётка Зося ўкараціла падол, падшыўшы яго на жывую нітку. Цётка падшывала, а Ядвісі наказала пільнаваць каўбасы на патэльні. Але дзе ты іх угледзіш, калі такія чырвоныя кветкі ды блакітныя гарошыны на сіняй сукенцы. Аднаго чаду колькі было, аж прыбег перапужаны Андрэй, накінуўся на іх:
- Што вы робіце, вар'яты!
Але, угледзеўшы сукенку, здаўся і Андрэй, аж вус падкруціў:
- У такім разе не шкада і каўбасаў. Няхай парадуецца дзяўчынка разам з намі.
Калі прыспеў абед, тады наладзілі вялікі баль у самым большым графскім пакоі. Здаецца, увесь сад быў на вялізных сталах. То пастараўся пан Антось, з усіх клумб пазразаў найлепшых кветак, каб упрыгожыць імі сталы, і вокны, і вялізную люстру пад столлю. І яшчэ было колькі букетаў, і пан Антось слёзна ўпрошваў чырвонаармейцаў:
- То проша пана, то вазьміце, калі ласка, таварыш, гэтыя кветкі!
І ён так хваляваўся, што блытаў расейскія словы з польскімі. Але яго разумелі. Яму моцна паціскалі рукі, над ім весела жартавалі:
- Вот пан, дык пан, такіх нам паболей!
Саромеўся пан Антось, у замяшанні садзіўся за стол і ўсё не мог уцэліць відэлкай у курыную ножку, так дрыжалі рукі ў яго. І калі ўрэшце ўдалося яму падчапіць кавалак каўбасы, не паспеў паднесці яго да рота, як паляцела каўбаса на падлогу. Зусім замяшаўся пан Антось і, каб выпутацца як, накінуўся на Ядвіську, што сядзела з ім поплеч:
- А ты ж чаго не ясі?
- А мне смешна: колькі-то ежы на стале, а вы есці не можаце.
Яна сядзела на ўскрайчыку стала і радасна прыслухоўвалася да вясёлага гоману за сталом, глядзела ў вялізныя люстры на сценах пакоя. Колькі-то людзей у пакоі, а ў люстрах іх яшчэ болей. Так багата людзей, і ніхто нікога не крыўдзіць. Ды якія ўсё харошыя словы ў іх! І калі сядзеўшы супроць чырвонаармеец запытаў яе пра імя, яна адказала сур'ёзна:
- А завуць мяне Ядвісяй.
Сядзеўшыя побач, з маёнтка, з Выгодаў, запляскалі ў далоні.
- Ну, Ядвіська, цяпер ты маладзец!
Нічога не зразумеў чырвонаармеец, чаму маладзец Ядвіся, і людзі пачалі яму расказваць аб усіх тых здарэннях, аб якіх расказана ў нашым апавяданні.
На гэтым і закончылі б мы сваё апавяданне, калі б не тыя падзеі, якія мелі яшчэ месца ля Ядвіськіна дуба.
Прайшло дні з тры з таго часу, як прыйшлі ў маёнтак чырвонаармейцы. Усё новыя і новыя войскі рушылі на захад, і па цэлых днях глядзела Ядвіська, як ідуць па дарозе незлічоныя машыны, вялізныя гарматы, праходзяць цэлыя палкі чырвонаармейцаў. Спрабавала Ядвіська лічыць людзей, але дзе ты падлічыш! І ноччу пыталася ў цёткі Зосі, чаму гэта яны паноў баяліся, калі так багата, багата на свеце нашых людзей. Такая сіла, а паноў жменька, і трэба ж было іх баяцца. І цётка Зося не магла дакладна адказаць на такія пытанні і гаварыла, што на ўсё гэта можа адказаць хіба толькі каваль Андрэй ці пан Антось.
- А пан Зыгмунт?
- Што пан Зыгмунт... Той, відаць, і збег некуды, колькі-то дзён нямашака.
Але хутка заявіўся і пан Зыгмунт...
Святочным днём сабралася багата людзей пад Ядвіськіным дубам, ля Янусёвай магілы. Сюды сышліся з маёнтка, з вёскі Выгодаў, і яшчэ людзі з бліжэйшых вёсак, са станцыі. Ніколі раней не збіралася так багата людзей. Прыйшлі сюды з чырвонымі сцягамі, з вялікімі партрэтамі, упрыгожанымі істужкамі і кветкамі. Ядвіська ведала ўжо, хто на партрэтах. Хвалілася ўсім дзецям аб гэтым. Яшчэ яна хвалілася чырвонай звёздачкай, якую насіла, каб не згубіць, за пазухай. І аказалася, што і ў другіх дзяцей ёсць такія звёздачкі. Тады яна сказала, што ў яе пахаваны дзед і што яго забілі паны. Дзеці прыціхлі тады і падышлі да дзедавай магілы. Людзі ўпрыгожвалі яе вянкамі з дзеразы, папраўлялі лапатамі зямлю, пасыпалі навокал жоўтым пяском. І калі скончылі ўпрыгожванне, тады выйшаў наперад каваль Андрэй, зняў шапку і сказаў да людзей:
- А цяпер, калі мы будзем гаварыць аб гэтай панскай зямлі, якая наша цяпер назаўсёды, то мы ўспомнім і пра тых, хто загінуў тут, хто загінуў з панскае ласкі. Дзед Янусь быў простым чалавекам. Дзед Янусь працу любіў - і яму не давалі працы. Дзед Янусь зямлю любіў. І яму не давалі зямлі. Дзед Янусь праўду любіў - і яму засцілі гэтую праўду. Дзед Янусь паважаў справядлівасць і не ведаў таго, што справядлівасць ідзе не ад Бога, не ад пана, а што яна ідзе ад нас. Пра гэта здагадаўся дзед, але задужа позна. Мо і не так ён зрабіў, як трэба... Ці аднаму ісці насупроць паноў?! Забілі дзеда. Ён загінуў героем... Дык ушануем жа яго светлую памяць...