Усе знялі шапкі і стаялі так маўкліва, што вялікі-вялікі жаль агарнуў Ядвіськіна сэрца, і яна заплакала, ціха ўсхліпваючы і прыслухоўваючыся, як шамаціць у напружанай цішыні пажоўклае лісце старым дубе.
І калі надзявалі людзі шапкі, калі першыя ціхія галасы пракаціліся шолахам, тады ад лесу, што быў недалёка, грымнула колькі стрэлаў. І яшчэ і яшчэ...
Нехта войкнуў сярод людзей, пан Антось збялеў раптам і балюча хапіўся за руку. Поплеч з ім без слоў, без голасу ўпала вобзем жанчына. Узняўся дзіцячы плач, адна за адной загаласілі жанчыны. Каваль Андрэй, які адразу пасуравеў і голас у яго зрабіўся зусім другім, крыкнуў да людзей:
- Лажыцеся!.. Лажыце дзяцей на зямлю!..
А сам і яшчэ колькі чалавек, якія былі з ружжамі, кінуліся наперад і, упаўшы на мяжу, пачалі страляць па лесу. Стрэлы адтуль змоўклі.
Колькі хвілін стаяла такая страшная цішыня, што чуваць было, як свішча вецер у буславым гняздзе. Людзі моўчкі ўзнімаліся з зямлі, сыходзіліся разам. Чырвонай хусткай прыкрылі голаў жанчыне, якая ляжала нерухома, уткнуўшыся тварам у зямлю і нязручна падкурчыўшы пад сябе рукі.
Плакала Ядвіся. Дзеці пыталіся ва ўсіх:
- Што з цёткай Зосяй? Чаму яна так?
Пан Антось махнуў здаровай рукой, адказаў ім:
- Нічога... Ідзіце, дзеці, па хатах... Вядзіце Ядвіську дахаты... Няма вам чаго рабіць тут...
Пра зямлю не гаварылі ў той дзень на сходзе. Другімі клопатамі былі заняты людзі.
Іх прывялі позна ноччу - гэтых дзесяць уланаў, пана палкоўніка ды з чэцвера паліцыянтаў. Іх злавілі ў лесе, на Звярыным Балоце, як звалася тое ўрочышча.
- Вы забілі?
- Мы забілі... - адказаў ганарыста палкоўнік.
- То вы і звыклы толькі ваяваць з жанчынамі... А хто паліў учора вёску за лесам? А хто забіў сялян у лесе, што ехалі з гміны?
Пан палкоўнік маўчаў і тупа глядзеў спадылба на сваіх былых батракоў, цяперашніх чырвонагвардзейцаў. Пераміналіся з нагі на нагу панурыя ўланы. За іх спінамі хаваўся, баючыся паглядзець у вочы людзям, куртаты пан Зыгмунт. Яго пацягнулі за рукаў і паставілі наперад. Ён аж прытупваў на месцы і, уцяўшы голаў у плечы, ціха скуголіў у шапку, якую трымаў абедзвюма рукамі і прыкрываў ёю вочы.
- Чаго ты якочаш, выжла, цябе ж не б'юць? - з прыкрасцю сказалі яму людзі.
- О, святы Божа, даруйце мне... О, Матка Боская, я ж не вінаваты, я не страляў, я толькі сказаў яснаму пану, што ў вас будзе сход...
- Чаго ж ты хадзіў разам з імі?
- О, мой Божа, то я ж слуга свайму пану... - І тут жа спахапіўся: - То ясны пан хацеў спаліць і вёску, і, даруйце мне, маёнтак...
- Змоўчы, быдла! - гаркнуў раптам палкоўнік, і пан Зыгмунт зусім адранцвеў, так і не ведаючы, перад кім жа дрыжаць яму і як дрыжаць, калі зайшоў розум за розум.
- Адвесці іх зараз жа ды здаць бандытаў чырвонаму войску!
Позняй восеньскай ноччу павялі іх на станцыю. Каб хутчэй, павялі іх бліжэйшай дарогай, што праходзіць ля Ядвіськіна дуба. Каб не ўцяклі паны, канваіраў набралася багата, з маёнтка і з вёскі. Ноч была цёмнай і дажджлівай. Скупы месік рэдка прабіваўся праз хмары, і тады відаць была размятая дарога, гразь, пачарнелае ржэўе на полі ды белы камень на дзедавай магіле. Хлюпала вада пад нагамі, глуха пазвоньвала палкоўніцкая шпора, гудзеў на вятру дуб, чапляючыся вяршыняй сваёй за нізкія кудзелістыя хмаркі, якія беглі шпарка, скупа пырскаючы дажджом па лясах і дарогах.
Калі параўняліся людзі з дубам, тады, нібы па ўгавору, тыя, што ішлі адзаду, пацяглі за рукавы пінжака пана Зыгмунта. Той аж вылузнуўся з пінжака быў, крыкнуў нема, але яму заткнулі шапкай рот і пацяглі да дуба. Цёмна было, вецер гудзеў у дубе, і не заўважыў каваль Андрэй, галоўны канваір, як прапаў пан Зыгмунт. А калі заўважыў - чуў, як перашэптваліся аб нечым людзі - і, даручыўшы канваірам строга пільнаваць паноў, кінуўся назад да дуба, было позна.
- То ён ужо, рудая выжла, здаўся... - шэптам адказалі яму з купкі людзей, якія ішлі з-пад дуба.
Вылаяўся Андрэй:
- Што ж вы робіце, людзі вы, чалавекі?.. Няма ж закону такога...
- Пачнеш ты законы шукаць для сабакі... - пачуліся з цемрадзі нездаволеныя галасы.
Уздыхнуў Андрэй і пайшоў наперад, каб адвесці паноў да станцыі.
Вялізнаю грамадою высіўся дуб. Гучна шамацела лісцё на крывых суках і цэлымі прыгаршчамі сыпалася яно адтуль, ападала хутка.
Чуваць было, як глуха шамаціць каляны дубовы ліст па калючаму ржэўніку поля.
1939
Пацалунак
Было падобна на адлігу. Не рыпеў снег пад нагамі, нізка слаўся над агародамі шэры дым з каміноў, чапляўся, блытаўся на пачарнелых галінках вішань і яблынь. Дым быў горкі, кіслы. Заклапочана наморшчыўшы лоб, маленькая Вулька падумала:
«Вот ізноў бабкі асінавыя жэрдкі паляць... Як пайшлі таткі ў лес, то і дроў добрых нямашака. А жэрдкі з плота паліць нядобра, вясной жа ў ім дзіркі будуць... Ды і цяпла ад асіны мала... Абы вот толькі смылела б крыху ў печы... Так кажа бабка... Кепска ўсё ж без таткі...»
На кусту парэчкі весела заціўкала сінічка, і пры кожным ціўканні яна порстка круцілася ва ўсе бакі, пераскаквала з месца на месца, яе сіняя грудка мільгала там і тут. Адразу ж узгарэліся Вульчыны вачаняты, яна асцярожна паставіла чыгунок на снег і, крадучыся, паволі пераступаючы крок за крокам, ціха пасувалася да куста, пацешна растапырыўшы кароткія рукі. Яе губы шапталі:
- Сінічка мая!.. Птушанятка!.. Дай жа я цябе спаймаю...
Але дзе ты бачыў! Вяртлявая сінічка пырх - і няма яе... Толькі сіняя пярынка прыліпла да сучка, малюпасенькая, як пушынка. Вулька палажыла яе на далоньку, падзьмула, і тая ўзляцела, як сняжынка, і знікла. Снег падаў густымі пухнатымі хлоп'ямі. Трапіць на шчаку і адразу растае, расплываецца казытлівым халадком. Вулька ўспомніла пра бабку - вот яшчэ зазлуе - і хутка ўзялася за чыгунок. Цяжка яго несці ў адной руцэ. Балюча ўразаецца ў пальцы анучка, у якую завязаны чыгунок. Трэба ўвесь час пераменьваць руку. Вот і пералаз праз плот. На слупах такія прыгожыя пухнатыя шапкі з снегу, як жа не змахнуць іх рукою. Махнеш - і шапка разлятаецца дробным пухам, сціснеш у кулачку гэты пух, і ён ператворыцца ў смешную галачку, сляды пальцаў на ёй. Сунеш у рот - кусачы, кусачы снег, аж заходзяцца зубы. І пальцы робяцца чырвонымі, як гусіныя лапкі. Але над чыгунком яны адходзяць, ад цяпла... Толькі пералезла яна праз плот і пачала знімаць чыгунок з пералаза, як над самай галавой пачула знаёмы голас:
- Дзетухна мая, што гэта нясеш ты такое?
Ледзь не выпаў чыгунок з рук, і Вулька зашаптала сабе пад нос, хутка-хутка:
- Бабка казала... Бабка казала...
А што казала бабка, адразу і не прыпомніш, калі стаіць перад табой гэты дзядзя Касмыль. Сусед жа ён, але яго чамусьці дужа недалюблівала бабка і не раз казала, што ў гэтага чалавека на сэрцы касмылі растуць. Якія там касмылі, добра і не ведала Вулька, але відаць, што страшныя. Тут жа і ўспомніла Вулька:
- Бабка казала, каб я попел вынесла з хаты...
- Дык чаго ж ты далёка так нясеш яго?
- Бабка казала, каб вугальчыкі не параскідала я, каб не трапілі куды ў салому, ды не нарабіла б я пажару, не да-а-ай то Божа... - і, зрабіўшы страшныя вочы, Вулька смела зірнула на дзядзю. Ах, як яна баіцца пажараў з бабкай! Бабка заўсёды і гаворыць пра пажар: «Не да-а-ай Божа!» Вулька яшчэ раз зірнула на твар дзядзі Касмыля і, заўважыўшы, што той не злуецца, абярнула чыгунок і, абпальваючы далонькі, дзьмухаючы на іх, высыпала з яго вугаль і попел.
- Я, дзядзечка, кожны вугальчык нагой затапчу, толькі вы не злуйцеся... - І яна старанна прытоптвала вугалі нагамі і прыслухоўвалася, як шыпелі яны, як танюсенькія струменьчыкі пары вырываліся з-пад ног і знікалі.
- Ты ж глядзі, дзетухна, валенцаў не папалі!