Завея дзьмула ўсю ноч, увесь дзень і пазамяла да вясны ўсе сляды на балоце. І доўга яшчэ вясной ды і летам знаходзілі партызаны трупы людзей у парваных шынялях, у лахманах, пад якімі былі дабротныя мундзіры, а на іх часам і афіцэрскія пагоны. Гэтых людзей ніхто не біў, не рэзаў не страляў. Яны перамерзлі самі ў тую завейную ноч, калі разбрыліся па балоту, па лесе, шукаючы выйсця з марознай магілы...
Калі вывозілі цела дзеда Астапа, хлопцы хацелі прывезці і труп чалавека з нажом, але адзін з іх пазнаў у гэтым чалавеку начальніка акруговай паліцыі... Яшчэ раней былі чуткі, што гэты душагуб і кат знік бясследна, але ніхто не мог дакладна сказаць, пры якіх абставінах і дзе адбылася такая падзея.
Па нажу партызаны пазналі, хто дапамог ім пазбавіцца ад гэтага вылюдка.
Рэшткі душагуба пакінулі на балоце.
Стаяў пагожы вясновы дзень, калі хавалі дзеда Астапа. Сонца ўгравала вяршыні стромкіх соснаў, прыгравала ўзгоркі, палянкі, і чорныя праталіны ля зямлянак партызанскага лагера курыліся парай. Труна нябожчыка стаяла на высокім памосце, упрыгожаным яловымі лапкамі. Дзед ляжаў маўклівы, суровы, углядаўся тварам у празрыстую вышыню, дзе, здавалася, вось-вось запяюць першыя жаўранкі, светлыя госці вясны.
Навокал стаялі, паздымаўшы шапкі, людзі. Усхліпвалі жанчыны. Затуманіліся, зажурыліся дзяўчаты з дзеразовымі вянкамі на руках. Пахмурна і ўрачыста выглядалі хвацкія хлопцы з пачэснага каравула.
Развітацца з дзедам прыехаў камандзір атрада. Каржакаваты, прысадзісты - гнуліся ступенькі пад ім, калі падымаўся ён на памост, - камандзір падышоў да дзедавай труны, сумна паківаў галавой:
- Рана, Астап, ты выбраўся ў дальнюю дарогу... Рана... Ды нічога ўжо не зробіш... Слаўна ты жыў... Слаўна памёр за людзей нашых...
Адгрымеў развітальны салют з вінтовак.
Дзеда пахавалі на ўзбярэжжы пад вялікай разгалістай хвояй.
Адсюль відаць шырокі разліў ракі, бязмежныя лугі і палі на тым беразе. Неабсяжныя бары сцерагуць вечны спакой чалавека. А калі вышэй узнімаецца сонца на небе, расцвітаюць навакол лесавыя краскі і першая з іх - дзівосны сон баравы. Калі адцвітае яна - пяшчотна-сіняя сцюдзёная краска, - тады жыццё адкрывае ўсе вокны, усе дзверы ў лясах, зелянеюць лугі, выкідваецца клейкі ліст на бярозе, першыя травінкі, былінкі прашываюцца праз леташні ліст, і ў зялёнай цвецені вясны пачынае запяваць сваю спрадвечную песню дзівосная птаха зязюля.
1943
Падарунак матцы
Да Каляд заставалася месяцы са два. Як і ў кожнай амерыканскай сям'і, рыхтаваліся да свята і ў сям'і Элаізы Ройшад. Свята Каляд, ці, як называюць яго ў Амерыцы, Кісмас, - гэта час, калі ўсе пасылаюць адзін аднаму пісьмы з найлепшымі пажаданнямі і падносяць узаемныя падарункі. Падарункі, вядома, могуць быць розныя. Гэта ўжо ў залежнасці ад матэрыяльных магчымасцей таго, хто дарыць. Улічваюцца, зразумела, і патрэбнасці, і тыя ці іншыя густы асобы, якой падносіцца падарунак.
Элаіза Ройшад марыла падарыць свайму жанатаму сыну добры світэр і, зразумела, нязменную ў такіх выпадках святочную пляшку віскі. Нявестцы яна думала купіць модную брошку, а дзвюм малым унучкам па сукенцы і каробцы цукерак. На большае маці не магла разлічваць, бо яна служыла ў адным з універсальных магазінаў і зарабляла не так ужо багата.
Сын Сузан таксама думаў пра падарунак маці. Але пра свае планы ён не гаварыў нікому і нават не дзяліўся імі са сваёй жонкай, калі тая спрабавала закінуць слова-другое пра недалёкі Кісмас. Ва ўсякім разе яна не забывалася сказаць яму, каб ён дужа не раскашэльваўся на такія справы, бо маці як-ніяк і сама зарабляе, ды к таму ж зарабляе крыху больш, чымся сам ён, які займаў невялічкую тэхнічную пасаду на кансервавым заводзе. Сузан надзімаўся ў такіх выпадках і даволі няветліва адказваў:
- Гэта не твая справа. Ты думай лепш пра падарунак сваёй маці...
- Я ўжо думала, але нічога не магу добрага прыдумаць, бо што я трапнага куплю за тыя капейкі, якія даеш ты мне на гэтую справу.
- Хопіць. Мы не ракфелеры, каб раскідацца грашыма на розныя глупствы. Гэта раз. А па-другое, не твой клопат пра маю маці. Што падару ёй - мая справа.
- А ўсё ж...
- Вось і «ўсё ж». А падарунак я зраблю добры. Гэта будзе вялікі сюрпрыз. На тое яна і мая маці, каб я як след шанаваў яе... Кажу, гэта будзе выдатны сюрпрыз...
Жонка нездаволена чмыхнула носам.
- Вунь дзеці чаравікі пазнасілі, трэба купляць новыя. Вугалю засталося лапаты на тры, а хутка халады...
- Вугалю маці купіць. Яна - гаспадыня кватэры...
- Вядома, гаспадыня... Толькі я каторы год хаджу, як апошняя наймічка... Божа мой, Божа, пашанцавала мне выйсці замуж у такую сям'ю... Не дай Бог нікому...
- Ну-ну...
- Што «ну-ну»? Ты нідзе не затрымліваўся на працы больш года, адусюль праганялі...
- Ніхто мяне не праганяў, я сам звальняюся, бо шукаю лепшага месца...
- Ён шукае лепшага месца! З рудніка прагналі за п'янства, а добрая была пасада электраманцёра...
- Што ты разумееш? Я і цяпер электраманцёр... А ты хацела б, каб мяне заваліла зямлёй у рудніку? Хіба не памятаеш, як пахавалі разам трыццаць шахцёраў пасля выбуху ў рудніку?
- Не гавары мне пра гэта, бо і ты быў вінаваты ў іх смерці.
- Хіба я забіваў іх?
- Кажуць, была няспраўная праводка, бо ты з-за п'янства недагледзеў яе...
- Кажуць, кажуць... Ці мала чаго кажуць, а ты толькі слухай...
- Але ж прагналі, за п'янства прагналі... і з гаража прагналі, і з лодачнай майстэрні прагналі... Скажы дзякуй маці, што ўладзіла цябе на гэты завод, тут бы хаця трымаўся...
- Пры чым тут маці? Я маю прафесію, з ёй мяне прымаюць у любым месцы.
- Колькі праліла слёз твая маці! Яна выплакала табе гэтую пасаду, ёй абрыдлі вечныя клопаты аб табе, лайдак ты няшчасны...
- Хопіць, разышлася! - і так стукнуў кулаком па сталу, што прачнуліся дзеці і адразу ўсчалі такі плач, што ён тут жа, моцна бразнуўшы дзвярмі, падаўся ў другі пакой.
«Вось і схадзілі ў кіно, - падумала жонка, выціраючы няпрошаныя слёзы. - Два дні дамаўляліся, каб схадзіць сям'ёй, як усе добрыя людзі. Дык сходзіш з ім, хіба толькі ў магілу...»
Яна пачала супакойваць дзяцей, потым павяла іх на вуліцу пагуляць ды разам з тым падзяліцца з суседкамі сваімі крыўдамі.
А Сузан сядзеў у пакоі, як заўсёды, пануры, задуманы. Сапраўды, не вязе яму ў жыцці. Нябожчык бацька ў яго гады быў куды шчаслівейшы. Ён меў нават свой уласны домік і нядрэнны рахунак у ашчаднай касе. Праўда, маці казала, быў ён вельмі настойлівы і працавіты, ніколі не змарнаваў ніводнага дня. Можа, яно і праўда. Але што ты возьмеш з тае працы? Ну, вядома, будзеш сыты і адзеты... А што з таго? Не такая ўжо прыемная штука - гэтая праца... І так дзень пры дні, дзень пры дні. Вунь некаторыя яго таварышы нідзе не працуюць, а жывуць няблага, ва ўсякім разе лепш, чым усе рабочыя і нават тэхнікі. Праўда, у аднаго багаты бацька, у другога амаль што мільянерша цётка, трэці атрымаў добрую спадчыну і ні аб чым не шманае, акрамя хіба салонаў і рэстаранаў, чацвёрты, пяты... Ёсць хлопцы, што абыходзяцца і без бацькоў. І не працуюць, не націраюць мазалёў, а гуляюць часам так, што ўся акруга грыміць... Усяго хапае ім: і віскі, і французскага каньяку, і прыгожых дзяўчат. Праўда, ім даводзіцца часта мець справу з паліцыяй, некаторыя пабывалі і ў турме... Канечне, гэта не вельмі прыемна... Затое жывуць!
А ён не жыве, а марнее. Трэба было яшчэ ажаніцца! Гэта ўжо матчын клопат - спадзявалася, што ён пасталее, набярэцца розуму, як яна кажа. Розуму... Хіба ён жыве без розуму? Але ж, відаць, гэта праўда. Які ўжо тут розум, калі трэба лічыцца з кожным цэнтам, калі гэтая неадчэпная жонка толькі і ведае, што патрабуе: дай ёй на хлеб, дай на мяса, дай на адзенне... Ён жа не ракфелер які-небудзь! Урэшце, і ў яго душа жывая, мае і свае патрэбы: ёй трэба і віскі, ёй трэба і цыгарэты, ды ці мала чаго ёй трэба. Шчэ добра, што гэткая маці... Яна не патрабуе за кватэру, а што б было, калі б давялося яму наймаць кватэру? Страх нават падумаць. Аднак чэрствы чалавек гэтая маці. Ёй добра - яна зарабляе больш, чым ён, і гэта на адну душу. Канечне, яна сім-тым дапамагае - і на кватэру, і на вугаль, часам і дзецям сёе-тое справіць. А ўсё ж... магла б і больш раскашэліцца. Як-ніяк атрымала яна пасля бацькі і страхавыя, і невялікую спадчыну. Ёсць і ў самой сякія-такія зберажэнні. Неяк собіла яму паглядзець у яе ашчадную кніжку - аж галава закружылася. Яму б тыя грошы, ён даў бы ім рады. Віскі ёй не трэба, цыгарэты не трэба, адно што на царкву сваю часам патраціцца, дык невялікія то патраты.