Хадзілі браты сумныя, павесілі галовы. А малодшы брат Расціслаў узрошчваў у сэрцы крыўду на жыццё і патаемную думку аб прыгожых вачах Кастусі, аб яе грудзях лебядзіных.
Раз паехаў Бутрым са старэйшымі братамі, каб разагнаць нуду, развесяліць змарнелае сэрца ў бойках крывавых, у пацехах рукапашных. І калі ад'язджаў, аддаў ён ключы залатыя малодшаму брату Расціславу. Гаварыў яму:
- Браце ты мой каханы Расціслаў - Дзявочыя Вочы. Даю ключы табе залатыя ад запаветных дзвярэй, ад шчасця майго, адзінага шчасця... Толькі... Глядзі! Не спазрыся на белыя плечы - не быць тады тваёй галаве на плячах. Глядзі! І памятай...
Дзень праходзіць, за ім другі, ходзіць Расціслаў, вартуе запаветныя дзверы. І ўсё бліжэй да дзвярэй, усё неадчэпней узнімаюцца, варушацца думкі: «Толькі б раз, адзін раз зірнуць у яе дзіўныя вочы, выпіць мёд з малінавых вуснаў...»
Ціснуць цяжарам пякучым залатыя ключы, залажыць бы ў замок - адамкнуць.
Да дзвярэй памкнуўся. Але памятны словы Бутрымавы.
Далей ад дзвярэй, далей ад граху, ад спакусы.
Выйшаў Расціслаў на бераг, сеў над кручай, заглядзеўся ў вір ды і кінуў туды залатыя ключы...
А тут і браты падаспелі, падплылі іх чаўны гонкія, з вострымі размалёванымі насамі...
І пытае Бутрым Расціслава:
- Ключы... Дзе ключы, кажу, давай хутчэй!
Кіўнуў галавой Расціслаў:
- Шукай вунь там, на дне. Мо і знойдзеш, а я ні пры чым...
І ўскіпеў тут Бутрым. Узяў Расціслава, падняў яго па-над кручай і кінуў у хвалі:
- Шукай, без ключоў не вяртайся...
Не выплыў Расціслаў. Спадабалася яму, мусіць, пясчанае дно жоўтае, што блішчыць пад сонцам бурштынавымі іскрамі.
Кінуўся Бутрым да замка. Да дзвярэй запаветных. Але ці іх жа адчыніш? Надзейныя дзверы былі, надзейныя муры.
І з таго часу кожнага, хто пападаўся ў Бутрымавы рукі, ён кідаў з высокае кручы ў вір, кідаў і злосна смяяўся:
- Знайдзі залатыя ключы, адшукаеш - памілую...
Многа людзей, кажуць, загінула ў Залатых Ключах, ды і сам Бутрым, калі верыць паданню, знайшоў у іх свой вечны адпачын. Стары ўжо быў. Кінуўся са сваім чоўнам у бойку, не здужаў ворага і захліпнуўся ў віры, пайшоў на дно шукаць сваё шчасце. Вось чаму і вір празываецца Залатымі Ключамі...
Валя сядзела і нічога не адказвала. Паданне навеяла ціхія думкі. І так добра было сядзець, маўчаць і прыслухоўвацца, як шархаціць асака пад вадзянымі струменямі, як абарвецца каменьчык з высокае кручы і боўтка ўпадзе ў ваду, як прыўскочыць шчупак з вады ў пагоні за палахлівай уклейкаю.
Яшкава шчака была блізка, зусім блізенька. І добра так сядзець, прыхіліўшыся адно да аднаго, адчуваць, як б'ецца сэрца ў кожнага, і ўгадваць думкі другога.
Але дзесьці галасы чутны, чуюцца ўсплёскі вёслаў. Рыбаловы, мусіць...
- Паедзем, Яшка, бо і татка зажджэцца, палуднаваць час...
- Ну, едзем...
Хоць і нядзеля, хоць і адпачын, але на заводзе поўна народу, асабліва старых. Маладым - тым што! А вось старым - холадна. Холадна ў хаце, холадна на вуліцы, на сонцы. Не грэе звычайнае цяпло старыя косці, якія прызвычаіліся да пякельнага жару ванных печаў, у якіх варыцца шкло.
Таму і ў вольны час, у нядзелю, у дзень адпачынку, збіраюцца старыя рабочыя на завод, садзяцца дзе-небудзь на мастках ля печаў і грэюцца. І ўзімку грэюцца, і ўлетку. Якое б ні было надвор'е - ці сцюжа, ці спякота - грэюцца. Паварочваюць да печы спіны, грудзі і вядуць бясконцыя гутаркі.
Гавораць аб старым, гавораць аб новым. Корпаюцца ва ўспамінах, перасейваюць у памяці даўно пражытыя гады, гавораць аб сённяшнім, аб штодзённых клопатах, аб неадкладных справах.
Дзед Андрэй, які даўно ўжо не працуе і які ведае цяпер толькі адны венікі - імі зарабляе на хлеб і на табаку, - апавядае звычайна аб старым, такім жа сівым і абамшэлым, як яго шырокая, з пляшывінкай, барада.
Апавядае паважна, паволі, заправіўшы наперад свой шызы цыбукаваты нос добрай порцыяй самаробнай цяртухі.
- Ото ж я і кажу...
- Аб чым гэта? - пытае сусед, крыху прыдрамаўшы, пакуль дзед частаваў свой нос табакай.
- Дзівак-чалавеча, яму кажы, а ён і не слухае. Ды вось аб тым жа я ўсё, аб старым гэта. І-іх... быў гэта я тады блазнюком яшчэ. Ані розуму табе, ані росту.
- І бацькі, кажаш, не было? - пытае сусед, зараней ведаючы, аб чым будзе расказваць дзед.
- Ото ж я і кажу... І бацькі не было, і маткі, сказаць, у вочы не бачыў...
- Без маткі нарадзіўся, ну і дзед!
Дзед глядзіць выцвілымі вачыма, чырванее яго шызы нос, і з дакорам ён гаворыць далей:
- Ото ж я і кажу... А ты не перабівай. Дык вось, жыў гэта я з братам у фальварку. Брат парабкам быў, ну, а я яшчэ малы, у пастушках хадзіў. Нішто, можна сказаць, жыў. Дадуць гэта табе лусту хлеба, як выгуляешся за дзень, выцерабішся - да чаго ж тады хлеб сма-а-шны, смашны. Асабліва скарынка. Увамнеш акраец, і пуза як бубен. А нанач забярэшся да Лыскі ў будку. Памятаю, сабака быў, дабрэнны сабака - калі ўжо сапсеў зусім, ваўкі задушылі. І да чаго ж сябраваў я з ім, даражэй ад чалавека, здаецца, ён быў для мяне. Адным словам, прыяцель...
- Сабака гэты самы?
- Ото ж я і кажу... Дык забярэшся ў будку да яго, скурчышся з Лыскам, і ніякага кажуха табе не трэба - да таго ж цё-ё-пла, цёпла...
- А будка без вентыляцыі, мусіць, - жартуюць над дзедам.
- Ото ж я і кажу... - адказвае дзед неўпапад, не зусім разумеючы жарты. - А раніцой, толькі сонейка сабярэцца прамыць свае вочы, а я на нагах ужо ды цішком, цішком у гарод панскі. А гуркі ж там, браткі мае, каб жа вы бачылі! Сашчыпнеш яго, а ён у цябе на ўлонні, як парасё тое - вял-і-ізны, вялізны. Сашчыпнеш ды ходу. І сма-а-шна, смашна...
- А далей?
- Што далей? - і дзед варушыць сівымі кашлатымі бровамі, сіліцца ўспомніць яшчэ пра што-небудзь, але аслабла памяць, на дзіравае рэшата зрабілася. Усё праслізнула праз гэта рэшата. Засталіся толькі гуркі, вялі-і-кія, вялікія, як парасё, і такія смашныя, смашныя...
- Далей нічога. Вось цяпер, скажам. Ці гэта жыццё? Анодысь пайшоў я па венікі. Ну, нарэзаў, іду гэта дамоў. І тыц мне насустрач ляснічы наш новы. Ты, гаворыць, што ж гэта, антыхрыстава твая душа, у лесе тут робіш? А ці ў цябе вочы, кажу, павылазілі, не бачыш хіба? Білет яму падавай! Які ў мяне білет? Без жартаў мне, качарга старая, - гэта ён на мяне так, - давай білет, іначай заарыштую... І заарыштаваў, каб яго немач! І пісульку вось атрымаў - пяць рублёў штрафу, - самавольная парубка, кажа, псаванне дрэў. Добра, што ў рыку ведаюць, - пасмяяліся там дый узялі гэтую пісульку. Ідзі, кажуць, зноў у лес, вяжы венікі ды не бойся. А чаго мне баяцца, скажам... Вось вам і жыццё. А вы кажаце... Не, раней не так было. Не так жылі мы, куды лепей жылі. Ото ж я і кажу.
- Ото ж і кажаш... Ласун ты быў, як відаць, на панскія гуркі... Салодкія, кажаш, смашныя? Салодка, кажаш, было спаць з сабакамі? - умешваецца ў гутарку стары рабочы Арцём Дубовік.
- А я вось, дзед Андрэй, не сказаў бы, каб гэта занадта салодка была такая сабачая доля. Сам, браце, пазнаў гэту слодыч, паспыта-а-ў яе, ой паспытаў, не да гуркоў было, не да смаку. Сам ведаеш, чый завод наш быў! Пана Рудзілоўскага. Дык вось я табе пра гэтую слодыч. Чатырнаццаць гадзін як пастаіш каля печы, дык у галаве замест мазгоў фіга смаленая - мазгі ссыхаліся ад спякоты. Ні да ежы было, ні да чаго - уцёк ад печы ды спаць хутчэй... Так і жылі вось: дзень ля печы смалішся, а потым спаць. Так і спалі б і да гэтага часу, і ўсё б жыццё так праспалі, каб не прыйшла гэта праруха на паноў нашых. А ты пра гуркі вось; даліся, мусіць, яны табе ў знак!
- Ото ж... ды я ж кажу.
- Ото ж ты і кажаш! Глупства ты кажаш. Памяць згубіў, мусіць, на старасці год. Запамятаў, як у пятым годзе рабочыя Юрку Цвыка ў печы спалілі? За смашныя гуркі, думаеш, спалілі? Не, мой дзядок... Мо ўспомніш, як і тваю шчаку часта пеставаў Цвык гэты самы, тагачасны начальнік наш? Ты ж сторажам быў тады, мо запамятаў?