- Ваша высакароддзе! Сёння «кафейнік» пахавалі... Іван Вайніцкі аб вас сказаў: дылда эстафетная.
- Як ён мог?
- Не магу знаць... А Юры Курбакоў аб яго благароддзі гаспадзіну выхаваўцу...
- У карцэр яго, паскудніка... Маладзец.
- Рад старацца, ваша высакароддзе.
- Кру-у-гом!
І хутка ў Жоржыка Граеўскага на чырвоным кадэцкім пагоне два лычкі з'явіліся. І чын немалы - віцэ-унтэр-афіцэр. Лычкі былі прадметам зайздрасці для таварышаў, і некаторыя лісліва заглядвалі ў вочы Жоржыку, другія лаялі, паціху фіскалам звалі, падлізаю.
А перад выпускам з корпуса Жоржык насіўся са сваімі трыма лычкамі віцэ-фельдфебеля роты і часта ўглядаўся ў маленькае люстэрка, цярэбячы пух вусікаў. Ён марыў у гэты час аб генеральскіх пагонах, аб дывізіях, карпусах, аб прыгожых жанчынах, аб шырокай і бліскучай дарозе, усеянай «Аннамі» і «Станіславамі» з залатымі мячамі. У часе выпуску адбывалася апошняя традыцыя корпуса - калектыўнае складанне і чытанне «зверыяды». Усе адпрошваліся ў горад і, знайшоўшы прытулак дзе-небудзь на кватэры ў маладога афіцэра, быўшага выхаванца корпуса, спраўлялі апошнюю таварыскую вечарынку з віном, закускамі, часам з недарагімі дзяўчатамі з вясёлага дома. Тут і складалася запаведная «зверыяда» - характарыстыка ў вершах кожнага выпускніка. Гэтыя штогоднія «зверыяды» былі рэліквіямі корпуса і захоўваліся ў яго архіве, і доступ да іх быў дазволены толькі для скончыўшых, для афіцэраў.
«Зверыяда» пісалася і тут жа зачытвалася. Памятае Жоржык і напісанае аб ім. Недарма хацелася знікнуць, праваліцца скрозь зямлю. Ды і кепска было крыху тое, што характарыстыка «зверыяды» неафіцыйным шляхам магла папасці ў полк, дзе знайшоў бы прызначэнне Жорж. А пісалі не зусім добрае. Усе смяяліся, заліваліся рогатам, калі самы старэйшы кадэт зачытваў аб Граеўскім:
Таму і брыда, што фіскальная.
І адзін брудэршафт, які не ўдаўся.
Апошні з Зверыяды... Апошні... Але ж гэта глупства. А ўся зверыяда, тысячы зверыядаўцаў разышліся па беламу свету, і ўсе родныя, і ўсё ж блізкія сэрцу... Зверы-я-даўцы... І жалезныя палкі, і воўчыя сотні афіцэрскія.
Хто ж ваўкі, дзе гэты лёскат воўчых зубоў, дзе жудасны бляск воўчых вачэй асенніх?
...Прытуліўся засценак між балотаў і пушчаў. За вокнамі мокрая снежная мітульга. Пацеюць вокны і плачуць цёмнымі поцекамі. У прасторнай хаце прытульна і цёпла. За сталом мясцовы пісар валасны са сваімі дочкамі-паненкамі. На рагу стала поп сядзіць, углядаецца мутным зрокам у чарку і цягне нешта нуднае і няскладнае аб свабодзе сумлення, аб вялікай расейскай нацыі, аб нейкіх загубленых перспектывах і заняпадзе культуры.
- Кінь, бацюшка, казанне казаць - нуду нагоніш. Выпі лепш, салёны гурок - незагубленая яшчэ перспектыва, - смеючыся, гаворыць нехта з бліскучых афіцэраў савінкаўскага баявога атрада.
- Охо-хо... Вам смешкі вось толькі, а вы паспрабуйце душой хварэць... Тысячы год, стагоддзі, можна сказаць, нязрушаныя і...
- Што «і»? Не мудрствуя лукава, кулдыкніце кілішак, і ўсё тут, - гаворыць усё той жа афіцэр.
Прыемна ўсхваляваны дзяўчаты.
- Ах, вайна, колькі страху... Дзіву даешся, як гэта можа толькі чалавек забіць?
І афіцэры, асабліва з маладзейшых, калясом выпукляюць грудзі, наперабой увіваюцца за дзяўчатамі, расказваюць геройскія гісторыі, небывалыя справы.
А ў халоднай і старой стопцы на двары звязаныя сядзяць пяць чалавек, выпадкова ўзятыя сёння чырвонаармейцы. Стары казачы афіцэр Гайдучонак доўга здзекаваўся над палоннымі, размашыста, з поцягам, біў нагайкай. І не столькі ад злосці біў ці ад помсты, а проста хацеў лішні раз упэўніцца ў сваім правіле:
- Чалавек павінен разумець нагайку і знаходзіць адразу голас.
Але голасу ад нагайкі не знаходзілі і, параіўшыся, як быць і куды дзець, парашылі: раніцай «у расход пусціць». Яшчэ свет не патух у прытульнай хаце, не змоўклі гамонка і вясёлыя спевы, як пацягнулася ад стопкі купка людзей. Выйшлі на шлях, насыпаны сярод багны і прызначаны калісьці пад чыгунку. Жоўты пясок змешваўся пад нагамі з мокрым снегам, у ім грузлі ногі і пэцкаліся боты. Хутка спыніліся. Мерзлі рукі, снежная мітульга абляпляла макрэддзю твары, з-за разарваных хмар прарываўся бялёсавокі месяц. І калі свяціў - тады больш злосным рабіўся вецер, шалёна кідаўся на прыдарожны параснік, на быльнёг па абочынах дарогі, забіраўся дакучлівай золлю пад шынялі. На суку бліжэйшай асіны трапятаў сіратой счарнелы ліст, і, як ліст гэты, трымцелі без шынялёў пяць палонных, прытуліўшыся адзін да аднаго, каб было цяплей... І каб весялей разам, умясцёх, зірнуць у халодныя, сляпыя вочы немінучага.
Людзі з карабінамі запальвалі папяросы, грэліся, паціралі рукі. Паручнік Граеўскі таропка перашэптваўся з старым капітанам Садоўскім:
- Хіба зачытаць прысуд?
- На якога чорта прысуд гэты самы, вельмі ён ім патрэбны... Дый ці для іх законы пісаны, - урэшце ўзлаваўся капітан, якому папалі за каўнер поцекі талага снегу.
- Станавіцеся на край!
Кароткі залп - і пяць чалавек адразу аселі, пахіліліся і ссунуліся на жоўты вільготны пясок. Яшчэ хвіліна, і яны пакаціліся па абочыне шляху, уніз, туды, дзе лазовы параснік, дзе халодная вада з снегам. Адзін затрымаўся ля куста алешніку, сунуўшыся тварам у зямлю. І на спіне ў яго прыстаў лапікамі мокры снег.
Людзі з карабінамі таропка пайшлі назад. Толькі Жорж Граеўскі на хвіліну затрымаўся, каб пакорпацца ў кішэнях забітых. І нічога там не было, апроч зашмальцаванае паперы дакументаў і невялічкага партыйнага білета. Ужо даганяючы сваіх, прачытаў Граеўскі пры святле месяца прозвішча забітага чалавека: «Анатоль Іванавіч Гарашчэня». І сунуў паперу ў свае кішэні, па старому звычаю, набытаму за гады службы ў вайсковай разведцы.
...Дзе ж жудасны свет воўчых вачэй асенніх? Хто ваўкі?
...Жорж Граеўскі.
...Анатоль Іванавіч Гарашчэня.
...Усё тое добра, што мае канец добры. А чым ён кепскі?
Уздыхнуў Анатоль Іванавіч, пацягнуўся, стаў ладзіцца нанач.
Пачынаўся камсамольскі сход. Сакратар ячэйкі Антон Макрэня, хваравіты хлопец з нейкім вечна прышчымленым выглядам, нібыта вось пнецца хто стаць яму на мазоль і таму ўхіляецца ўбок чалавеча, тупае з месца на месца, - зачытваў месячны каляндарнік працы ячэйкі:
- І ўсяго ў нас за месяц будзе чатыры сходы і чатыры бюро. І мяркуем правесці пяць індывідуальных дакладаў, і такім чынам ахопім трэцюю частку складу ячэйкі.
- А якія ж пытанні на сходах?
Сакратар нерашуча тупае з месца на месца, корпаецца ў сваіх паперах.
- Пытанні, кажаце... Ну, якія ж пытанні? З'езд трэба прапрацаваць? Трэба. Папросім вось ужо Анатоля Іванавіча даклад зрабіць. Ну, справаздачу бюро паставім, ну... ды яшчэ знойдзем што-небудзь.
- Дай мне слова! - і Яшка, прасунуўшыся да стала, дастаў замусоленую запісную кніжку. - Хлопцы... Вось што... Каляндарнік - ён каляндарнік і застанецца. Ён правільны, чаго там. Але не ў гэтым справа. Колькі я ўжо разоў казаў, няхай ячэйка трохі падумае ну хоць бы сабе вось аб інтэрнаце. Там жа ліха ведае што.
- Якое табе дзела да інтэрната, на тое ж заўком ёсць, - нездаволена гаворыць сакратар, паціскаючы плячмі.
- Ат, заўком... Нібы сам не ведаеш, які спрытны заўком наш.
- Ну, гэта ты ўжо таго, бузу пачынаеш.
- У цябе ўсё буза. Што ні скажы - буза. Вунь п'янства ды карцёж у моладзі.
- А браточак, ну прыспічыла табе - на бюро пагаворым.
- У цябе ўсё на бюро.
- Ну і пагаворым. Вось і Анатоль Іванавіч прыйдзе, тады і пагаворым.
- У цябе ўсё Анатоль Іванавіч. Вунь ён дагаварыўся з хутарскімі кулакамі на дастаўку саломы.
- Якой саломы?