Але страх — гэта зусім іншае.
Упершыню я зведаў яго ў Афрыцы. І ўсё ж страх — спараджэнне Поўначы. Сонца разганяе яго, як туман. Адзначце сабе гэта, панове. Ва ўсходніх народаў жыццё не каштуе ні шэлега, паўсюль пануе пакорлівасць, ночы там светлыя і без таямнічых легендаў, душы таксама пустыя — у іх няма той змрочнай трывогі, якая гняце насельнікаў паўночных краін. На Ўсходзе можна адчуць паніку, страх там невядомы.
Дык вось што са мной адбылося на афрыканскай зямлі:
Я ішоў праз вялікія дзюны на поўдзень ад Уарглы. Гэта адна з найдзіўнейшых мясцін на свеце. Вы добра сабе ўяўляеце роўныя і аднастайныя пясчаныя краявіды бясконцага акіянскага берага. А цяпер уявіце сабе, што сам акіян у шторм раптам ператварыўся ў пясок; уявіце сабе нямую буру нерухомых хваляў жоўтага пылу. Яны здаюцца гарамі, гэтыя розныя вышынёй і формай пясчаныя гурбы, што ўздыбіліся, нібы раз'юшаныя хвалі. А на гэтае разлютаванае, нямое, нерухомае мора няшчаднае паўднёвае сонца ліе бязлітасныя промні. І трэба лезці на гэтыя валы з залатога попелу, апускацца, зноў узбірацца, бясконца, бесперапынна, а навокал — а ні лапінкі ценю. Коні хрыпяць, правальваюцца па калена і спаўзаюць з пяском па схілах дзівосных узгоркаў.
Мы былі з сябрам, разам з намі ішло васьмёра спагі — арабскіх лёгкіх салдатаў — і чатыры вярблюды з паганятымі. Мы ішлі моўчкі, змардаваныя спёкай і стомай, ссушаныя смагай, як і ўсё ў гэтай раслаленай пустэльні. Раптам нехта адзін ускрыкнуў. Усе спыніліся. Мы стаялі нерухома, здзіўленыя незвычайнай з'явай, вядомай тым, хто вандруе па гэтых забытых Богам краях.
Аднекуль зблізку чуўся бой барабана, таямнічага барабана пустыні. Ён быў выразны, то гучнейшы, то слабейшы, ён то спыняўся, то зноў рассыпаўся нейкім фантастычным дробатам.
Напалоханыя арабы глядзелі адзін на аднаго. Адзін сказаў сваёй мовай: «Смерць прыйшла да нас». І тут раптам мой таварыш, мой верны сябар, амаль брат, упаў з каня галавой уніз, забіты сонечным ударам.
І цэлыя дзве гадзіны, пакуль я марна спрабаваў яго выратаваць, гэты няўлоўны барабан няспынна дражніў мой слых манатоннымі, перарывістымі, загадкавымі гукамі. І я адчуваў, як па маіх жылах расцякаецца страх, сапраўдны, агідны страх. Перада мною пад пякучым сонцам паміж чатырма гарамі пяску ляжаў мой мёртвы сябар, а тым часам незразумелае рэха даносіла сюды, за дзвесце льё ад Францыі, паспешлівы пошчак барабана.
У той дзень я адчуў, што такое страх. Але яшчэ лепш я зведаў, што гэта значыць, другім разам...
Капітан перапыніў апавядальніка:
— Прабачце, пане, але што з барабанам? Што гэта было?
Падарожнік адказаў:
— Я не ведаю. Ніхто не ведае. Афіцэры, якіх часта здзіўляюць гэтыя нязвыклыя гукі, мяркуюць, што гэта памоцненае рэха, якое адбіваецца ад шматлікіх узгоркаў дзюнаў; рэха ад удараў пясчынак, якія гоніць вецер, аб пучкі сухой травы. Бо заўважана, што гэтая з'ява заўсёды адбываецца там, дзе ёсць маленькія раслінкі, спаленыя сонцам і цвёрдыя, як пергамент.
Такім чынам, барабан гэты быў толькі нечым накшталт гукавога міражу. Вось і ўсё. Але я даведаўся пра гэта пазней.
А цяпер пра другі выпадак.
Гэта было летась узімку ў адным лесе на паўночным усходзе Францыі. Неба было такое цёмнае, што ноч настала на дзве гадзіны раней звычайнага. Мой праваднік, селянін, ішоў побач са мной вузенькай сцежачкай пад шатамі густых ялін, над намі скавытаў раз'юшаны вецер. Уверсе, між верхавінамі дрэваў, па небе бязладна, нібы спалоханыя, беглі аблокі; здавалася, што яны ўцякаюць ад нейкай бяды. Часамі пад магутным шквалам усе дрэвы хіліліся ў адзін бок з пакутлівым стогнам. І нягледзячы на маю хуткую хаду і цёплае адзенне мяне прабіраў холад.
Мы збіраліся павячэраць і заначаваць у лесніка, хата якога была ўжо непадалёку. Я прыехаў туды на паляванне.
Мой праваднік час ад часу паднімаў вочы і мармытаў: «Невясёлая пагодка!» Ён расказаў мне пра людзей, да якіх мы ішлі. Двума гадамі раней ляснік забіў браканьера, і з таго часу ён хадзіў нейкі змрочны, быццам успаміны не давалі яму спакою. Яго сыны, абодва жанатыя, жылі разам з ім.
Навокал была апраметная цемра. Я не бачыў нічога ні перад сабой, ні навокал. Галіны дрэваў біліся адна аб адну, напаўняючы лес няспынным шумам. Нарэшце я заўважыў агеньчык, і хутка мой спадарожнік ужо грукаў у дзверы. У адказ мы пачулі жаночыя крыкі. Пасля здушаны мужчынскі голас запытаўся: «Хто там?» Мой праваднік назваў сябе. Мы ўвайшлі і ўбачылі незабыўнае відовішча.
Сівы стары з вар'яцкім позіркам стаяў пасярод кухні, трымаючы ў руцэ набітую стрэльбу, а два дужыя хлопцы, узброеныя сякерамі, сцераглі дзверы. У цёмных кутах я распазнаў дзвюх жанчын, што стаялі на каленях тварам да сцяны.