І стары доўга, напышліва хваліў менуэт, але я нічога не зразумеў і таму папрасіў, каб мне апісалі ўсе па, усе рухі, усе пазіцыі. Ён збіўся ў адчаі, што не стае слоў, знерваваны і засмучаны.
І раптам павярнуўся да сваёй векапомнай сяброўкі, увесь час маўклівай і сур'ёзнай:
— Эліз, хочаш... скажы, будзь ласкавая, ці не паказаць нам пану, як гэта было?
Яна трывожна азірнулася і, не гаворачы ні слова, паднялася і стала насупраць яго.
І тут я ўбачыў незабыўнае.
Яны хадзілі ўзад і ўперад, крыўляліся, як дзеці, усміхаліся, хісталіся, кланяліся, падскоквалі, як дзве старыя лялькі, вымушаныя танцаваць старым, крыху разладжаным механізмам, створаным калісьці вельмі спрытным майстрам паводле моды свайго часу.
Я глядзеў на іх, і сэрца хвалявалі незвычайныя пачуцці, невыказная меланхолія ахапіла душу. Мне падалося, што перада мною ўбогія камічныя здані, сівыя прыхадні цэлага стагоддзя. Мне хацелася смяяцца і плакаць.
Нечакана яны спыніліся, фігуры танца скончыліся. Некалькі імгненняў яны стаялі адно перад адным, твары іх скрывіліся, вочы заміргалі... Яны абняліся і заплакалі.
Праз тры дні я выязджаў у правінцыю. Я іх ніколі больш не ўбачыў. Калі праз два гады я вярнуўся ў Парыж, сад зматлашылі. Што сталася са старымі без іх даўняга саду са звілістымі сцяжынкамі, з пахам мінулага і прыгожымі грабавымі абсадамі?
Памерлі? Ці блукаюць па сучасных вуліцах? А можа, гэтыя прывіды мінулага, што ніколі не вернуцца ў свой век, танцуюць свой фантастычны менуэт у месячным святле сярод цвінтарных кіпарысаў паміж магіламі ўздоўж сцежак?
Успамін пра іх гняце, мучыць, не дае спакою, раніць мяне і цяпер. Чаму гэтак? Не ведаю.
Вы, мусіць, будзеце смяяцца, не?
Пераклад: Сяргей Мурашка
Вар'ятка
Рабэру дэ Баньеру
— Ведаеце, — сказаў мсье Мацьё д'Андалэн, — гляджу вось на гэтых слонак, і прыгадваецца мне адна страшная гісторыя часоў вайны.
Вы ведаеце мой маёнтак у прадмесці Кармэйля. Там я і жыў, калі з'явіліся прусакі.
Той парою маёй суседкай была адна пакутніца, аслабелая розумам пад ударамі лёсу. Некалі — было ёй тады ўсяго дваццаць пяць гадоў — яна за адзін месяц страціла бацьку, мужа і немаўлятка.
Калі ўжо смерць аднойчы завітала ў дом, яна амаль заўсёды зноў заглядвае ў яго, быццам адну гэту дарогу і запомніла.
Бедная маладзічка, падкошаная горам, злегла і шэсць месяцаў была ў ліхаманцы. Потым бурны крызіс змяніўся глыбокай апатыяй: яна ляжала, як пласт, амаль нічога не ела, толькі вадзіла вачамі. Кожны раз, калі хворую спрабавалі паставіць на ногі, яна ўзнімала такі лямант, быццам яе мардавалі. І нябогу пакінулі ў спакоі, краталі толькі дзеля таго, каб пераадзець яе ці пераслаць пасцель.
Даглядала няшчасную старая служанка, якая час ад часу прымушала яе папіць ці з'есці кавалачак халоднага мяса. Што тварылася ў гэтай адоленай роспаччу душы? Бог яе ведае: хворая перастала размаўляць. Можа, яна ўспамінала нябожчыкаў? Ці проста тужыла, не думаючы ні пра што? А можа, падцятая свядомасць яе ўвогуле знежывела, як застаялая вада?
У гэтакім вось стане, не бачачы людзей і не рухаючыся, яна пражыла пятнаццаць гадоў.
І вось нахапілася вайна; а на пачатку снежня прусакі занялі Кармэйль.
Я помню ўсё так добра, быццам гэта было літаральна ўчора. Стаялі лютыя маразы; я ляжаў у крэсле, абязножаны падаграй, і раптам пачуў цяжкі, размераны тупат. Глянуў у акно: ішлі варожыя салдаты.
Той калоне, здавалася, канца не будзе; прусакі ўсё ішлі ды ішлі, такія падобныя адзін да аднаго марыянетачнай скаванасцю рухаў... Потым начальства размеркавала іх па кватэрах. Да мяне пасялілі ажно семнаццаць чалавек. Да маёй звар'яцелай суседкі — дванаццаць, у тым ліку і маёра, сапраўднага салдафона, чалавека жорсткага і грубага.
У першыя дні ўсё ішло нармальна. Афіцэру сказалі, што гаспадыня хворая, і гэта яго не трывожыла. Але неўзабаве пастаянная адсутнасць яе пачала раздражняць яго. Ён запытаўся, што ў пані за хвароба; яму адказалі, што яна злегла з вялікага гора і не ўстае пятнаццаць ужо гадоў. Ён, мусіць, не паверыў і вырашыў, што няшчасная наўмысна, з гордасці не жадае ўставаць, каб не бачыць прусакоў, не размаўляць і не сутыкацца з імі.
Маёр запатрабаваў сустрэчы з хворай; яго прывялі да яе ў спальню.
Ён рэзкім тонам загадаў:
— Прашу фстаць і сысці фніс, матам, фсе мус фас пачыць.
Яна паглядзела на яго цьмяным невідушчым позіркам і прамаўчала.
Ён настойваў:
— Мой не пацерпіць цёрскасць. Калі фы не патнімайся с пасцель уласнай воля, мой снойце сротак прымусіць фас прагуляцца пес старонній тапамога.