Яна не зрабіла ніводнага жэста, нават не варухнулася, быццам і не заўважыла яго.
Палічыўшы гэтае маўчанне за выяву выключнай пагарды, афіцэр раз'юшыўся:
— Калі сафтра фы не пуцеце сысці фніс... — дадаў ён і выйшаў.
Назаўтра раніцаю перапалоханая старая служанка памкнулася адзець вар'ятку, але тая дзіка залямантавала і стала адбівацца. Афіцэр прыбег наверх. Служанка ўпала перад ім на калені і загаласіла:
— Яна не даецца! Месье, яна не даецца! Злітуйцеся над ёю, яна такая няшчасная!
Маёр трохі сумеўся: нягледзячы на ўвесь свой гнеў, ён не рашаўся паклікаць салдатаў і сілай выцягнуць гаспадыню з пасцелі. Але раптам ён зарагатаў і аддаў нейкі загад па-нямецку.
Неўзабаве з дома выйшла купка салдатаў, якія неслі матрац, быццам насілкі з параненым. На матрацы ляжала маўклівая вар'ятка, і цяпер абыякавая да ўсяго, раз яе не прымушалі ўставаць. Замыкаў шэсце салдат, які нёс клунак жаночай вопраткі.
Афіцэр, паціраючы рукі, прамовіў:
— А фось цяпер пуцем пахляцець, ці мошаце фы самі адзявацца і срапіць маленькая прагулянка.
Працэсія накіравалася да Імавільскага лесу.
Праз дзве гадзіны салдаты вярнуліся, але ўжо без ношы.
Звар'яцелая знікла. Што яны з ёю ўчынілі? Куды яны яе занеслі? Гэтага так ніхто ніколі і не даведаўся...
Снег падаў цяпер і ўдзень, і ўночы, ахутваючы наваколле халодным пушыстым саванам. Ваўкі вылі ледзь не каля парога дамоў.
Думкі пра тую кабету не давалі мне спакою; я некалькі разоў хадзіў да прускага начальства, каб хоць што дазнацца пра яе. Мяне ледзь не расстралялі.
Потым надышла вясна. Акупацыйная армія адступіла. Суседчын дом стаяў замкнёны; сад зарастаў быльнягом.
Старая служанка памерла яшчэ зімою. Нікога болей не хвалявала гэтая гісторыя, а мне яна не давала спакою.
Што сталася з жанчынай? Пэўна, яна ўцякла з лесу! Можа, яе падабралі і, не дамогшыся ніякіх тлумачэнняў, паклалі ў бальніцу...
У той год, восенню, слонак наляцела проста безліч; падагра дала мне маленькі пярэдых, і я так-сяк даплёўся да лесу. Я ўжо ўпаляваў з паўтузіна гэтых даўгадзюбых птушак, як неспадзявана чарговая падстрэленая птушка ўпала ў завалены галлём яр. Давялося спусціцца туды, каб знайсці здабычу. Птушка ляжала побач з чалавечым чэрапам. І тут мяне як хто ўдарыў кулаком у грудзі: я ўспомніў пра вар'ятку! Канешне, той злавеснай зімою ў тутэйшых лясах напэўна загінула шмат людзей, але, богведама чаму, я быў упэўнены, разумееце, упэўнены, што натрапіў на чэрап няшчаснай вар'яткі.
І тады я зразумеў, я ўявіў сабе ўсё. Прусакі пакінулі яе на матрацы ў бязлюдным лесе, і яна, не крануўшыся з месца, ціха памерла пад бухматым і лёгкім пухавіком снегу.
Потым труп абгрызлі ваўкі.
А птушкі ўслалі сабе гняздо ватаю з разарванага матраца...
Я захаваў гэтую сумную рэліквію. І я малю неба, каб нашы сыны ніколі не зведалі вайны.
Пераклад: Ніна Мацяш
Каля нябожчыка
Ён паміраў паволі, як паміраюць хворыя на сухоты. Кожнага дня каля другой гадзіны ён садзіўся пад вокнамі гатэля на бульварную лаўку і глядзеў на спакойнае мора. Нейкі час ён сядзеў нерухома, грэючыся на сонцы, і маркотна ўглядваўся ў хвалі Міжземнага мора. Часам ён пераводзіў позірк на высокія горы, што абступалі Мантон, вяршыні якіх патаналі ў смузе. Пасля ён вельмі павольна клаў адну нагу на другую — ногі былі худыя, адны косці, абцягнутыя тканінай, — і разгортваў кнігу, заўсёды тую самую.
Ён сядзеў нерухома і чытаў, чытаў вачыма і думкамі — здавалася, што ён чытаў усім сваім нядужым целам, а душа яго патанала, гублялася, знікала ў гэтай кнізе, аж пакуль пасвяжэлае паветра не выціскала з яго грудзей кашаль. Тады ён уставаў і адыходзіў.
Гэта быў высокі немец з белай барадой. Ён абедаў і вячэраў у сваім пакоі і ні з кім не размаўляў.
Нейкая няясная цікаўнасць цягнула мяне да яго. Аднойчы я сеў побач з ім, таксама дзеля прыліку ўзяўшы з сабой кнігу — томік вершаў Мюсэ.
Я пачаў чытаць паэму «Раля».
Мой сусед раптам спытаўся ў мяне на добрай французскай мове:
— Ці ведаеце вы нямецкую мову?
— Ні слова.
— Шкада. Бо калі ўжо лёс звёў нас разам, я б паказаў вам каштоўную рэч: вось гэтую кнігу.
— Што ж гэта за кніга?
— Гэта кніга майго настаўніка Шапэнгаўэра з яго заўвагамі. Як бачыце, усе палі паспісваны яго почыркам.
Я з павагай узяў кнігу і стаў глядзець на гэтыя незразумелыя мне словы, за якімі хаваліся несмяротныя думкі вялікага вучонага, што здолеў так разладзіць і зблытаць людскія мары і спадзяванні, як ніхто да яго.
І неяк раптоўна згадаліся радкі Мюсэ: