Ён запытаўся:
— Хто хут мадэмуазель Элізабэт Русэ?
Пампушка здрыганулася, павярнулася:
— Гэта я.
— Мадэмуазель, прускі афіцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамі.
— Са мной?
— З вамі, калі менавіта вы мадэмуазель Элізабэт Русэ.
Яна захвалявалася, нейкую хвілю раздумвала, потым рашуча сказала:
— Ну і няхай! Але я не пайду!
Усе занепакоіліся; кожны пачаў выказваць здагадкі наконт прычыны выкліку. Да Пампушкі падышоў граф:
— Вы не маеце рацыі, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялікія непрыемнасці не толькі вам, але і ўсім вашым спадарожнікам. Ніколі не варта працівіцца людзям, якія дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоіць ніякай небяспекі; можа, трэба нешта ўзгадніць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.
Усе падтрымалі графа, сталі прасіць Пампушку, угаворваць, упрошваць і нарэшце пераканалі яе; кожны баяўся ўскладненняў, якія мог бы спрычыніць такі неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:
— Добра, але раблю я гэта толькі дзеля вас!
Графіня паціснула ёй руку:
— І мы вам шчыра ўдзячныя!
Пампушка пайшла. Усе чакалі яе вяртання, каб разам сесці за стол.
Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравістай жанчыны запрасілі не яго, і мысленна рыхтаваў усякія банальныя фразы на выпадак, калі і ён будзе пакліканы.
Але хвілін праз дзесяць Пампушка вярнулася — запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.
— Ах, паскуда! Якая паскуда! — мармытала яна.
Усе кінуліся да яе з роспытамі, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, і тады яна з вялікай годнасцю адказала:
— Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзіць, я не магу нічога сказаць.
Усе размясціліся вакол вялікай місы, адкуль ішоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сідр, які — з эканоміі — пілі муж і жонка Люазо ды манашкі, быў слаўны. Астатнія заказалі віна; Карнюдэ папрасіў піва. У яго была асаблівая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пітво, углядвацца ў яго, нахіляючы куфаль, а потым узнімаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калі ён піў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любімага напітку, здавалася, ажно трэслася ад замілавання, вочы скоса цікавалі за куфлем, каб не згубіць яго з відавоку, і ўвесь выгляд у дэмакрата быў такі, быццам ён выконвае тую адзіную справу, дзеля якой і нарадзіўся на свет. Ён мысленна як бы імкнуўся зблізіць, паяднаць дзве вялікія страсці, якія поўнілі ўсё яго жыццё: піва «Паль Аль» і Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.
Пан і пані Фалянві вячэралі ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калі еў; затое жонка не моўкла ні на хвілінку. Яна апісала ўсе свае ўражанні ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабілі, што казалі; яна ненавідзела іх, найперш таму, што яны ўляцелі ёй у капеечку, і яшчэ таму, што ў арміі былі два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графіні — ёй гонарам была размова з багатай паняй.
Калі яна расказвала пра што-кольвечы далікатнае, дык адразу паніжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:
— Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянві!
Але яна не звяртала на гэта ўвагі і не змаўкала:
— Праўда, пані, гэтыя людзі толькі і робяць, што ядуць бульбу са свінінай ды свініну з бульбай! І не думайце, калі ласка, што яны чысцёхі. І не блізка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькі бачылі, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полі — і марш уперад, і марш назад, і паварот туды, і паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылі ці дарогі пракладвалі ў сябе дома! Але дзе там, пані, ніякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд карміў іх, калі яны аднаму толькі і вучацца — як людзей забіваць?! Я, вядома, старая ўжо і, калі папраўдзе, непісьменная жанчына, але як падзіўлюся, як яны да знямогі так вось топчуцца ад рання да вечара, дык і думаю: «Вось ёсць людзі, якія робяць усялякія адкрыцці, каб нейкую карысць прынесці, а навошта ж гэта патрэбны такія, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькі шкодзіць! Ну праўда ж, хіба гэта не подласць — забіваць людзей, хай сабе гэта прусы, ці ангельцы, ці палякі, ці французы? Як папомсціш каму, хто скрыўдзіў цябе, дык гэта кепска, і за гэта караюць; а калі сыноў нашых забіваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзіць, добра, бо такому, хто найболей назабівае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, ніколі не ўцямлю гэтага!