— Самай вялікай радасцю, сапраўдным шчасцем вы абавязаны тэатру?
Яна не задумваючыся адказала:
— О не!
Я ўсміхнуўся, а яна сумна паглядзела на два партрэты і дадала:
— Ім.
Я не вытрымаў і зноў спытаўся:
— Якому?
— Абодвум. Мая старая памяць нават блытае іх, а што да аднаго, дык мяне і сёння мучыць сумленне.
— Тады, пані, шчасцем вы абавязаны не ім, а каханню. Яны былі толькі носьбіты яго.
— Можа. Але якія!
— А не думаецца вам, што звычайны, а не вялікі чалавек мог бы гэтаксама і нават мацней кахаць вас? Ён бы ахвяраваў вам усё сваё жыццё, сэрца, думкі, увесь свой час і сваю сутнасць, а гэтыя ахвяравалі вам дзвюх страшных саперніц, Музыку і Паэзію?
Яна закрычала імпэтным, маладым голасам, ад якога мацней забілася сэрца:
— Не, пане, ніколі. Можа, такі чалавек і кахаў бы мацней, але не так, як яны. О! Яны так маглі спяваць песню кахання, як ніхто на свеце! Як п'янілі мяне іх прызнанні! Хіба знойдзецца на свеце чалавек, хто б здолеў музыкай і словам выказаць тое, што казалі яны? Ці варта кахаць, калі не можаш укласці ў каханне ўсю музыку і паэзію зямлі і неба? А яны, яны ведалі, як словамі і песняй зачараваць жанчыну! О! Можа, і было ў нашым каханні больш уяўнага, чым сапраўднага, але мара ўзносіць у неба, праўда заўсёды пакідае на зямлі. Хай сабе іншыя і кахалі б мяне мацней, усё роўна толькі праз іх я зразумела, пачула, палюбіла каханне!
І неспадзявана яна заплакала.
Яна плакала моўчкі, плачам адчаю.
Я зрабіў выгляд, што нічога не заўважаю, і глядзеў у акно.
Праз некалькі хвілін яна зноў загаварыла:
— Разумееце, амаль ва ўсіх людзей душа старэе разам з целам. Я — выключэнне. Майму бядачаму целу шэсцьдзесят дзевяць, а сэрцу — дваццаць. Вось чаму я жыву зусім адна сярод кветак і ўспамінаў...
Мы доўга сядзелі моўчкі. Яна супакоілася і з усмешкай сказала:
— Вы будзеце смяяцца з мяне, калі я скажу... калі скажу, чым я занятая ў пагодныя вечары!.. Мне сорамна і шкада самой сябе.
Як я ні распытваў у яе, яна не хацела прызнацца, чым займаецца; тады я ўстаў і пачаў развітвацца.
Яна ўскрыкнула:
— Так рана!
І калі пачула, што мне трэба вячэраць у МонтэКарла, яна нерашуча спыталася:
— Вы не хочаце павячэраць са мной? Мне будзе вельмі прыемна.
Я адразу згадзіўся. Яна абрадавалася, пазваніла пакаёўцы і, даўшы нейкія распараджэнні, запрасіла мяне паглядзець дом.
Шкляная веранда, поўная маленькіх дрэўцаў, вяла ў гасцёўню, адтуль была відаць уся доўгая аранжарэя, якая цягнулася да гары. Нізкі фатэль пад дрэўцамі сведчыў, што акторка часта сядзела тут.
Мы пайшлі ў сад любавацца кветкамі. Ціха наступаў лагодны цёплы вечар, калі зямля духмяніцца ўсімі водарамі. Амаль сцямнела, калі мы селі за стол. Вячэра была смачная і доўгая. І мы сталі блізкімі сябрамі, калі яна адчула тое замілаванне да яе, што нараджалася ў маім сэрцы. Яна выпіла, як казалі тады, два мезенцы віна і зрабілася непасрэдная і шчырая.
— Давайце глядзець на месяц, — сказала яна. — Я не магу без яго, сведкі маёй самай вялікай радасці. Здаецца, ён беражэ ўсе мае ўспаміны, і варта мне паглядзець на яго, як ён аддае іх. І нават... часам, увечары... я цешуся мілым спектаклем... мілым... мілым спектаклем... калі б вы толькі ведалі!.. Ды не, вы будзеце насміхацца з мяне... я не смею... я не магу... не... не... праўда не магу...
Я ўпрошваў:
— Якім? Скажыце, абяцаю не смяяцца... клянуся вам...
Яна вагалася. Я ўзяў яе за рукі, лядачыя, худыя, халодныя рукі, і пачаў па чарзе цалаваць іх, як рабілі калісьці тыя. Акторка была ўзрушаная. Яна думала.
— Вы абяцаеце не смяяцца?
— Клянуся.
— Добра, хадземце.
Яна паднялася. І калі маленькі, няёмкі ў сваёй зялёнай ліўрэі слуга адсоўваў фатэль, яна ціха і таропка нешта шапнула яму на вуха. Ён адказаў:
— Добра, пані, хвіліну.
Яна ўзяла мяне пад руку і павяла на веранду.
Аранжарэя сапраўды дзівіла хараством. Высокая поўня раскруціла пасярэдзіне срэбную сцежку — доўгі светлы прамень падаў на жоўты пясок паміж купак змрочных дрэў.
Дрэвы былі ўсыпаны кветкамі, і ў начы разліваўся густы духмяны водар. У цёмнай зелені віравала безліч светлякоў, агністых жучкоў, падобных на рассыпаную жменю зорак.
Я ўскрыкнуў:
— О! Якая аздоба для сцэны кахання!
— Праўда? Праўда? Зараз вы ўбачыце.
І яна пасадзіла мяне побач. Яна прашаптала:
— Вось чаму мне так шкада мінулага. Вы, сённяшнія мужчыны, зусім не думаеце пра гэта. Вы біржавікі, гандляры і дзялкі. Вы нават развучыліся размаўляць з намі. Калі я кажу «з намі», я маю на ўвазе маладых. У наш час каханне часцей за ўсё пачынаецца з ганебнага разліку выдаткаў на краўца. Калі вы лічыце, што цана вышэйшая за жанчыну, вы знікаеце, але згаджаецеся плаціць, калі жанчына вартая большай цаны. Нішто сабе звычаі... нішто сабе каханне!..