– Мафра? Ды вы што! Ён вельмі мілы, але пазбаўлены ўсякай ініцыятывы. Не ведае сам, чаго хоча.
– Нэлі гаворыць праўду, – пацвердзіў Банівэ.
І я не патрапіў у кандыдаты.
Кветкі па сезону
Эцьен Карлю выйшаў з таксі перад галоўнай брамай могільніка Манпарнас, несучы букет хрызантэм, у якім палалі ўсе колеры восені – ад цёмна-аранжавага да светла-жоўтага. Калі ён мінаў двух вартаўнікоў, што стаялі пры ўваходзе, адзін з іх яму пакланіўся. Заняты сваімі кветкамі, ён ледзь кіўнуў у адказ.
– Вы яго ведаеце, шэф?
– Ведаю… трошкі… Гэта настаўнік… Яго жонку пахавалі на сёмай дзялянцы ў канцы верасня… Ён прыходзіць у чацвер… У гэты дзень у яго няма заняткаў… Ён мне тады сам гаварыў.
– Занадта малады для ўдаўца… Доўга хадзіць не будзе.
– Хто яго ведае… Ніхто не можа ведаць… Гледзячы якія людзі.
Каб яны пра гэта запыталі чалавека ў чорным, з коратка падстрыжанай барадой, што так нязграбна нёс хрызантэмы – то як дзіця на руках, то за спіной, – ён бы адказаў, што будзе прыходзіць сюды кожны чацвер аж да самай смерці і жадае, каб гэта здарылася з ім як найхутчэй. Раптоўная страта Люсілі была для яго непапраўным няшчасцем, і розум яго ніяк не мог да гэтага прывыкнуць. Яны пражылі разам толькі пяць гадоў, але ўсё ў ім змянілася. Да жаніцьбы ён быў чалавек сур'ёзны (крыху нудны, як адзначалі жанчыны) і нічога не прызнаваў, апроч сваёй працы. Ён любіў выкладаць свой прадмет, правіў напісанае і рыхтаваў доктарскую дысертацыю. Па-за межамі навукі свет для яго быццам і не існаваў.
Нечакана, у адным з горных гатэляў, дзе ён праводзіў вакацыі, ён сустрэў Люсіль, дзяўчыну такой рэдкай красы – блакітныя вочы, залацісты волас, грацыёзная шыя, гібкія плечы, – што ўсе гэтыя пяць гадоў дзівіўся і захапляўся, не верачы ў яе рэальнасць. Нават калі ён трымаў яе раздзетую ў ложку і яна глядзела на яго знізу, ласкавая і пакорная, ён уяўляў яе істотай з чарадзейнай казкі. Яна нагадвала яму вобразы Шэкспіра і Мюсэ; і ён папракаў сябе за гэтыя кніжныя аналогіі, за тое, што нават і ў каханні застаецца вучоным педантам. Не, Люсіль не паўтарала сабою выдуманых гераінь, а была жанчынай сапраўднай – вясёлая, пяшчотная, юная целам і душой. Часам яна дражніла мужа сваім мілым какецтвам і трошкі крыўдзіла, але ў яго памяці засталася навек увасабленнем абаяльнасці і непаўторнага хараства.
– Я страціў сваё шчасце, – са смуткам шаптаў ён, ідучы да магілы, для яго свяшчэннай.
«Паўднёвая трэцяя», «Заходняя другая»… У першыя тыдні ён карыстаўся надпісамі, каб знайсці дарогу. Цяпер ён ішоў проста да пліты з шэрага мармуру, на якой было выбіта: «Люсіль Карлю, уроджаная Абан (1901–1928)» і нічога больш. Спачатку ён збіраўся дадаць лацінскі надпіс: «conjugi, amicае» (жонцы і другу), але палічыў гэта нясціплым. Дабіраючыся да яе магілы, ён абыходзіў пышныя фамільныя склепы з брыдкімі помнікамі ў гатычным альбо егіпецкім стылі, крыклівымі сведкамі багацця якіх-небудзь сталёвых ці бакалейных магнатаў. Наколькі лепшай здавалася яму звычайная гладкая пліта, без аздабленняў, – апошні падарунак, выбраны ім з любоўю для сваёй жонкі! Апошні? Не, зусім не апошні. Ён прынёс сягоння хрызантэмы, палымяныя колеры якіх ёй так падабаліся калісьці. Быць не можа, каб яна ляжала пад гэтай плітой! Ён жа выразна чуе яе голас:
– Ты ізноў прыносіш мне кветкі… Як гэта міла, дарагі мой!
Ён успомніў, як не хацеў верыць, як адмаўляўся прызнаць, калі лекар, нахіліўшыся над сэрцам Люсілі, сказаў: «Усё скончана». Як магла яна яго пакінуць? Гэта так не падобна на Люсіль, уважлівую, далікатную, якая ніколі не адчайвалася.
Ён паклаў хрызантэмы наўскасяк пад яе прозвішчам і стаяў перад магілай, глыбока задумаўшыся. Кожны тыдзень ён прымушаў сябе яшчэ раз прыгадваць хвіліны былога шчасця: сватанне, шлюбнае падарожжа, доўгія ночы любві, цудоўную блізкасць, калі, седзячы за рабочым сталом, ён падымаў вочы і сустракаў яе таямнічую, спагадлівую ўсмешку; потым яны з хваляваннем чакалі нараджэння дзіцяці. Між імі была поўная згода ва ўсім: і як абсталяваць кватэру, і ў які тэатр пайсці, на якія спектаклі. Яна чытала яго думкі і наперад ведала, чаго ён хоча. І вось няма ні жонкі, ні сына.
– Бедная Люсіль! Твае апошнія словы былі, каб мяне супакоіць. І не дагаварыўшы фразы…
Усю зіму ён прыходзіў акуратна ў чацвер. Заўсёды прыносіў ёй розныя кветкі, стараючыся дагадзіць ёй мёртвай, як некалі дагаджаў жывой. На каляды ён успомніў, як па-дзіцячаму радавалася Люсіль маленькай ёлачцы ў агеньчыках і падарункам, раскладзеным пад зялёнымі галінкамі. Тады ён убраў яе магілу хвойнымі лапкамі, верасам і вастралістам. Потым, тыдзень за тыднем, дні рабіліся даўжэйшымі, і ў продажы з'явіліся новыя кветкі.