– Спадзяюся, ты возьмешся і за латынь, – уздыхнуў пан Шміт, – нельга адставаць.
На пероне, убачыўшы паравоз і новыя бліскучыя вагоны, Ален ад радасці заспяваў. Ён ганарыўся сваім гарнітурам бэжавага колеру, скураным чамаданчыкам, цёмнымі шарсцянымі пальчаткамі, а больш за ўсё тым, што адпраўляецца ў падарожжа адзін разам з бацькам.
– А што мы, тата, рабіць будзем у цягніку?
– Я з сабой узяў работу, малыш… Ну, а ты? Калі хочаш, я куплю табе ілюстраваны часопіс… Кнігі пры табе няма?
– Няма, але гэта нічога… Я пагуляю ў калідоры…
Ён знік і хутка вярнуўся, вельмі ўсхваляваны:
– Тата! Тут ёсць мне таварыш!.. Жан-Луі Дзюжарык… Цераз тры купэ… з мамай.
– Што? Едзе вучыцца?
– Ага, але не ў тую школу, куды я, а ў нейкую манастырскую.
– Шкада, што не да пана Бензо, вас было б там двое французаў. Ну, але зрэдку вы зможаце пабачыцца… А пакуль што ідзі да яго, гуляйце разам і не дурэйце.
Бертран Шміт любіў дзяцей, але не цярпеў, каб яны адрывалі яго ад работы. Ален, заўважыўшы, што бацька паглыбіўся ў сваё, каб не замінаць яму, паспешна выйшаў. Цягнік набіраў хуткасць. Пан Шміт час ад часу кідаў безуважны позірк на двух хлапчукоў, якія хадзілі паводдаль у калідоры. Кожнаму з іх было гадоў па дванаццаць. За вокнамі праносіліся ўзгоркі, рэчкі і безупынна мільгалі тэлеграфныя слупы. Праз гадзіну Ален вярнуўся, маркотны і ўзрушаны:
– Тата, ты ведаеш, што мне сказаў Жан-Луі? Што яго вельмі крыўдзяць у школе. Што старэйшыя вучні злыя… Адбіраюць у яго ўсё – кнігі, цукеркі – і, калі ён не даецца, б'юць яго кулакамі, прыціскаюць да сцяны і душаць.
– А чаму ён не абараняецца?
– Бо ён сярод іх адзін француз, адзін… Ён так прасіў, каб мама не пасылала яго ў манастырскую школу, а пакінула дома, у Парыжы, але яна не хоча, бо выйшла замуж другі раз за палкоўніка Кірыліна, расейца, у якога страшэнна закахалася… і Жан-Луі ў доме лішні.
Шміт са здзіўленнем зірнуў на сына:
– Хто табе гэта расказаў?
– Жан-Луі.
– Жан-Луі не павінен гаварыць пра сваіх бацькоў такім тонам.
– Якім тонам, тата? Ён мне сказаў, што вельмі любіць сваю маму, што яна таксама яго любіла і, калі яго тата памёр, даглядала яго вельмі добра… Але ж цяпер яна закахалася.
– Не ўжывай слоў, якіх не разумееш… Хто такая? Што за мадам Дзюжарык?
– Што ты, тата! Яна цяпер не мадам Дзюжарык, а мадам Кірыліна. Яна вельмі прыгожая… Хочаш, я цябе праводжу ў яе купэ? Гэта блізка.
– Ну добра, добра, малыш.
– Як ты думаеш, тата, калі ў пана Бензо ёсць старэйшыя вучні, яны будуць мяне біць?
– А ты дай ім здачы. Наколькі я ведаю, пан Бензо чалавек энергічны і ўмее трымаць дысцыпліну ў сваёй школе… Ідзі да свайго сябра, гуляйце.
У Дзіжоне Шміт выйшаў на перон і ўбачыў свайго сына з таварышам. Жан-Луі быў худзенькі зграбны хлопчык з вялікімі вачамі, сумнымі і глыбокімі.
– Тата, пазнаёмся. Гэта Жан-Луі.
Бертран Шміт паспрабаваў даць яму некалькі парад:
– Калі старэйшыя цябе не ўзлюбілі, не ўцякай ад іх, а старайся пасябраваць… Не думаю, што яны такія ўжо нягоднікі.
– Хто? Гэтыя дзецюкі? – прамовіў Жан-Луі. – Яны нападаюць на мяне, як звяры… Калі што скажаш не па-іхняму, б'юць і гоняць прэч…
Паравоз даў гудка, і Ален прыбег у вагон да бацькі.
– Ты ведаеш, тата, што мне гаварыў Жан-Луі на пероне, калі ты падышоў да нас? Ён гаварыў: «Які я няшчасны! Чым ехаць у гэту праклятую бурсу, лепш кінуцца пад цягнік. Але ў мяне не хапае смеласці… Ален, зрабі мне паслугу, штурхні мяне пад колы, а мая спадчына няхай застанецца табе». Ведаеш, у яго пасля смерці бацькі ёсць спадчына, багатая… Але я не згадзіўся.
– Я думаю… Твой гэты прыяцель, відаць, крыху чокнуты…
– Няпраўда, ён зусім не чокнуты. Ведаеш, тата, ён кажа, што, каб яго мама ўяўляла сабе, як яму там кепска жывецца, вечныя бойкі са старэйшымі, як ён плача ўночы, лежачы ў ложку, яна б не адважылася зноў пасылаць яго ў такую школу.
– Праводзь мяне да гэтай дамы.
Мадам Кірыліна была жанчына красы надзвычайнай. Ціхім, мілагучным голасам яна выказала некалькі цікавых, крыху журботных думак наконт дзяцінства. Бертран як сеў, так і застаўся.
Увайшоў праваднік, узяў чатыры білеты і запрасіў пасажыраў к сталу. Яны снедалі разам. Дзеці моўчкі слухалі, як бацькі ўспаміналі назвы розных кніг, пералічвалі імёны кампазітараў… Хлопчыкі адчувалі сябе забытымі. Часам Жан-Луі паглядаў на Алена, і яго вочы, здавалася, гаварылі: «Бачыш, вось яна якая…» Падняўшыся з-за стала, Бертран машынальна зайшоў у купэ мадам Кірылінай, а дзеці выскачылі гуляць у калідор.
– У нашых сыноў шмат агульнага, – прамовіла яна. – Спадзяюся, што ім можна будзе там пабачыцца.