Пазней я даведалася, што, са згоды Жака, ён не пакінуў Парыж, а толькі стараўся не пападацца мне на вочы. I ўсё ж, нягледзячы на дабрату Жака, я вельмі няшчасная і часам думаю, што была б, можа, шчаслівейшая, сустрэўшыся з людзьмі звычайнымі, а не з героямі. А то часам кажу сама сабе, што ўсё гэта несправядліва, бо ніхто іншы як Бенар давёў мае сяброўскія пачуцці да кахання, парушыў спакой і раўнавагу маёй душы. Я, вядома, разумею, што чалавек не можа заўсёды трымацца за свой гонар, але, калі ён успамінае пра гонар надта позна ці ад пары да часу, жанчыне гэта прычыняе боль.
Завяшчанне
Замак Шардэйль быў куплены багатым прамыслоўцам, праз хваробу і старасць вымушаным шукаць сабе прытулку ў сельскай мясцовасці. Ва ўсім Перыгоры толькі гаварылі аб раскошы і гусце, з якімі быў рэстаўрыраваны гэты дом, пакінуты маркізам дэ Шардэйлем больш за сто гадоў таму назад. Асабліва цудоўным, казалі, быў сад. Архітэктар і мастак, спецыяльна прыехаўшы з Парыжа, перагарадзілі нізіну Лу, каб стварыць там штучнае возера і зрабіць з Шардэйля другі Версаль.
Прыгожыя сады рэдкасць у гэтай беднай правінцыі, дзе большасць памешчыкаў бралі прыклад з Савіньякаў, што свой парк аддалі пад агароды. Чуткі пра кветнікі Шардэйля дайшлі да Брыва, Перыге і нават да Бардо, абуджаючы агульную цікавасць. Аднак, калі, пасля года работ, новыя гаспадары прыехалі і пасяліліся ў замку, гасцей і наведвальнікаў з’явілася значна менш, чым можна было чакаць. Справа ў тым, што перыгорцы не ходзяць да навасёлаў, не праверыўшы, што гэта за людзі, і ніхто пакуль што не ведаў, што за асоба мадам Бернан.
На выгляд ёй было гадоў пад трыццаць пяць, а яе мужу самае меншае шэсцьдзесят пяць. Яна была даволі прыгожая і, жывучы нават тут у глушы, мяняла плацці тры разы на дзень. Суседзям-памешчыкам гэта здавалася празмерным, і многія думалі, што яна не жонка Бернана, а яго палюбоўніца. Калі мадам дэ Ла Гішардзі, грамадская апякунка гэтага краю, якая, хоць і жыла пасля вайны ў правінцыі, дасканала ведала свой Парыж, пацвердзіла, што мадам Бернан ёсць менавіта мадам Бернан і што родам яна са скромнай, прыстойнай буржуазнай сям’і, суседзі-памешчыкі згадзіліся з яе версіяй, бо ніхто на гэту тэму не адважваўся пярэчыць жанчыне аўтарытэтнай і добра інфармаванай. Аднак усё ж у некаторых дамах гняздзілася ўпотай эратычная думка, што хоць мадам Бернан і завецца мадам Бернан, але яна адна з тых настырных каханак, якім са спазненнем удаецца выйсці замуж.
Гастон і Валянціна Рамійі, бліжэйшыя суседзі Бернанаў, паколькі з узвышша іх сядзібы Прэйсак відаць былі вежы Шардэйля, лічылі, што ў іх менш за ўсё падстаў адмяжоўвацца ад навасёлаў, і, прыняўшы пад увагу, што тыя прыслалі ў Прэйсак свае візітныя карткі, а мадам дэ Ла Гішардзі паручылася за іх свецкую выхаванасць, вырашылі наведаць Бернанаў.
Госці гэтыя былі прыняты з тым болынай ласкавасцю, што былі адны з першых. Гаспадары замка не толькі затрымалі паноў Рамійі на вячэрні чай, але запрасілі разам з імі агледзець будынак, сад і розныя службы. Гастон і Валянціна Рамійі адчувалі, што гэтым дзвюм істотам, уладальнікам такога значнага хараства, было нудна, што яны не заўсёды маюць магчымасць паказаць яго іншым.
Бернан, які, бывала, хадзіў каралём на сваім заводзе, захаваў ад мінулага начальніцкі тон і прывычку безапеляцыйна выказваць сваю думку аб рэчах, у якіх амаль зусім не разбіраўся. Але на выгляд гэта быў яшчэ даволі бравы мужчына. Валянціну вельмі кранула яго далікатнае абыходжанне са сваёй жонкай, нізенькай, поўнай бландзінкай, вясёлай і развязнай. Але мадам Рамійі была шакіравана, калі, аглядаючы другі паверх і выказаўшы сваё захапленне дзівоснай хуткасцю, з якой перайначылі гэты замак, пахваліўшы купальныя пакоі з ваннамі, умураванымі ў тоўстыя старыя сцены, і ў вежах ліфты, пачула ад мадам Бернан такія словы ў адказ:
– О так, Адольф паклапаціўся, каб усё было дасканала… Цяпер пакуль што для нас Шардэйль куток для адпачынку, не болей, але Адольф ведае, што я тут мяркую жыць пасля яго смерці, спадзяюся, што гэта не скора, і хоча, каб у мяне быў гарадскі камфорт… Вы, мабыць, ведаеце, што ў яго ёсць дзеці ад першага шлюбу?.. Дык ён прыняў усе меры перасцярогі: Шардэйль запісаны на маё імя і належыць мне цалкам.