Пакуль што і да чаго, крынкаўская школа ўяўляла сабою вузкаватыя вароты, праціснуўшыся праз якія ў натоўпе падобных, напэўна траплялася ў байкавую краіну, у такую, дзе не б’юць, не шпараць і не клянуць, і яшчэ грошы за нішто даюць. Я не быў пэўны ў тым, ці следам за намі не пабягуць настаўнікі нашы, кінуўшы кібені-мацеры пакутную работу ды местачковую нуду. Вымаўляючы слова „Беласток” адлятаў кіслы пах гною, імжыла парфумнай пахкасцю цырульні. Даваенных „вучыцеляў” улады адсоўвалі ў бок, прысылалі маладых. Чаго іх несла сюды ад świateł wielkich miast, gwarnych ulic i szumu samochodów, uroków nocnego życia?!! От, дурні! Авёс ім у зад закалоў...
Вучань з мяне быў марны. Поўная катастрофа па дакладных прадметах і граматыцы. У каторымсьці класе паратоўваў мяне Толік Мірон з Гураняў, які потым, у жыцці, стаў ці не доктарам матэматычных навук. Маці, любячы натхнёна хваліцца ўсім сваім, надавала мне энтузіязму рамянём і – клянучы выдаткі – пасылала на карэпетыцыі (настаўнікі бралі плату прадуктамі). Бяда ў тым, што вельмі хацелася быць дарослым, у чым перашкаджала менавіта школа. Выпісваючы „Rolnik Polski”, чытаў агранамічныя парады ў ім, падпісаньія інжынерамі. Аднойчы дадумаўся: і я магу такім стацца, навучыўшыся дэкламяваць іхныя тэксты... Сотні!
У выпускным класе падпаў я пад „інстынкт табуна”. Усе ішлі вучыцца ў сярэднія школы. І я – з Жоржыкам Шамрухевічам і Тадзікам Шыгаловічам – у беластоцкі Механічны тэхнікум на тадышняй Сасновай. Пісьмовы экзамен – як у касцёле рады лаваў у вялізнай залі, безліч хлопцаў і дзяўчат, рэха голасу настаўніка, які па-ксяндзоўску прадыктаваў тэмы-задачы; суворыя наглядальнікі парадку, ліпучая ад поту кашуля, у мазгах аж скрыгаціць ад натугі... Памятаю гэта і больш анічога. А яшчэ – як дабраўся ў Беласток: аўтобусаў ПКС тады не было, а толькі „буды”; з Крынак адзін раз у суткі, упоранак (шчасце, што шафёрыў на крынкаўскай лініі Сенька Карпук, муж аднае з Яновічанак). Заначаваў у Галіцкіх на Пячурскай, даволі блізкіх сваякоў з боку маці, патомных вазакоў, асеўшых там за царскім часам. Патрыярх роду злаваўся на ўнукаў, чаму гавораць яны да яго па-польску; у ягоную маладосць ён рэдка чуваў гэтую мову на мястовай вуліцы. – Одкуль столькі паноў набралосё? – пытаў ён у самога сябе, забаўна майму слыху „окаючы”.
Божа, даруй мне грэшнаму: моцна спадабаўся Беласток – мякка спіш, чысценька ясі, і ўсяго з кніжкамі ў цябе дачыненні! Стаўшы штубаком, я пачаў як бы ліняць, брыняць і расці (даматканыя нагавіцы падняліся да лытак). Выезд з Крьнак, напрыканцы таго ж сухога лета, адбыўся ўсё ж па-сялянску, трохі як славутае „бежанства”; бацька Жоржыка запрог у адвячорак дэраша, раскладзіны жалязняка завалілі пасцеллю нам, мяхамі бульбы і гародніны, панастаўлялі карзінаў з запасамі з камораў, а самі мы, каб не мэнчыць каняку, пакрочылі ў пыле побач. Не азіраючыся на мястэчка ў даліне, якое нам, мне і Жоржыку, раптам абрыдла. Ноч выпала зорная, „августовская”, як сказаў мондры дзед Адам Шамрухевіч, і гэтае незразумелае слоўца прыдавала ёй магіі ўрачыстасці, нейк кшталтам „ліванскага кедра” ў рэлігійным вершы... Выбывалі ў рай.
Настальгія ўдарыла нечакана, праз тыдзень-другі. У горадзе жылося добра, але па-сірочаму. Кожнаму ты лішні. Атачэнне не тваё. Страва патыхае крынкаўскай аптэкаю Мароза. Белатварыя беластачанкі крывяцца на мужыцкі „непажондак” у цябе. Кавалерка з Выгоды і Скарупаў забаўляецца тваім акцэнтам. Настаўнік польскай мовы ставіць тройку, не выклікаючы да адказу, шануючы свае вушы, вось. Дзякаваць Богу, не вывелі пакуль урокаў рэлігіі і наша вяскаўня валам валіла на іх, наслухацца рускай гаварнечы бацюшкі, а прычакаўшы нядзелі, падацца ў Мікалаеўскую царкву на Ліповай. Запрыкмеціў я ў ёй мяшчанку з маёй Смольнай вуліцы (хоць не адважыўся наблізіцца да яе, вось паўвеку памятаю ейнае прозвішча: Васілевіч). Стаў я на кватэру ў хаціне надта экуменічнай па цяперашніх назовах, у старых паненак – работніц тэкстыльнай фабрыкі, з якіх адна не хвалілася сваім каталіцтвам, а другая праваслаўем. Можа быць, лесбіянкі?
Бушавалі маладыя банды: Выгода шпарыла Сасновую камянямі ды шворнямі абгорнутымі ў газеты. Наіваньваліся на прасторных жыдоўскіх могілках, на якіх сённячы амфітэатр, тэатр лялек і помнік арліны пакутнікам Беласточчыны. Сасноўцы, заюшыўшыся, драпалі на наступныя жыдоўскія могліцы, за Млыновую, на якіх асталяваўся пасля торг свінінаю і савецкія „чаўнакі”.
У Механічным тэхнікуме мелі месца практычныя заняткі. Зводзіліся яны да таго, што напільнікамі выраблялі мы малаткі. Ялейны інструктар Харашуха апеляваў да нас, каб – не пацець. Шаруючы жалезіну, я нязменна ўспамінаў Пагулянку з яе папаленымі фабрыкамі і ветэрана слесарскай справы з маёй Сакольскай, католіка Шынкевіча, бацьку якога закатавалі ў дваццатым годзе пазнанскія легіянеры за сеянне „чырвонай заразы”. Сын зрабіўся ў другую нямецкую акупацыю солтысам ды актывістам Беларускага Камітэту Хведара Ільяшэвіча (збіраў кажухі для мерзнучай пад Сталінградам арміі Паўлюса).
Каторымсьці разам з’явілася мацерка, паглядзець як жыву. Калі праводзіў яе назад, расплакаўся нястрымнымі слязьмі! Я гатоў быў вяртацца ў Крынкі пешкі, не баючыся поначных ваўкоў. Ці не штодзень выходзіў у прывыгодаўскае гуляйполе, каб выскавытацца, не адрываючы вачэй ад сінечы лясоў у старане Супраслі. Гэта не магло не скончыцца хваробаю і я дастаў сухотаў. Гарбаты лекар Гаеўскі са шпіталя ў будынку, у якім цяперашнім часам знаходзіцца Беластоцка-Гданская Епархія, нараіў інтэнсіўнае лячэнне: піць паранае малако з гарачым тлушчам, глытаць вапнёвыя таблеткі,і кінуць тэхнікум. Маці смуцілася, а я радаваўся. Дырэктар Механічнага – дастойны Цяслюк з вусікамі, бы ў Гітлера, намаўляў застацца аднак, але мацерчыная паніка аказалася пераможнай. Да мяне не даходзіў яе жах, каб не пахаваць яшчэ аднаго сына (мой малодшы брат Валодзік ляжыць немаўлём на могілкавай палосцы Яновічаў ля Шыбеніцы з уніяцкай капліцаю ад васемнаццатага стагоддзя). Новы браток, Сашка, быў у гадах, калі не прадчуваецца існавання школы і настаўнікаў. Гайсаў па выгане, з начэпленымі, самаробнымі, пагонамі савецкага лейтэнанта ды з выструганай з палена пэпэшаю.
Балючай стрэмкаю засела ў памяці агіда меставых фаміліянтаў да беларускага слова, рэакцыя іхных дзяцей, гатовых званітавацца ад гуку роднамоўя. Нешта падобнае спазнаў я потым, швэндаючыся да саветаў. 3 той важнай розніцай, што ў Беластоку не збіраліся мяне забіць. 3 удзячнасцю згадваю таго дзядзьку Сеньку Карпука, былога андэрсаўскага жаўнера, які трапіў у той корпус – выратаваўся, як і батальёны іншых праваслаўных – па традыцыйнай расійскай дурноце зніштажаць сваіх. У Карпукоў на Замэнгофа – блізу актуальнай сядзібы „Нівы” – катэгарычна абавязвала пашана тутэйшасці і цярпець не мог ён захаплення Захадам. Выжыўшы пад Монтэ-Касіна, – Андэрс не быў яму богам; тыповым генералам, які, ні здрыгануўшыся, слаў палкі на нямецкія кулямёты.
Страта навучальнага году здалася глупствам у параўнанні з шанцам уцячы з чужацкага Беластока. Хоць і здолеў угледзець у ім сапраўднага паэта. Гэта быў Віктар Варашыльскі, несумненны бальшавік, на якога глядзела – сагнаная на сустрэчу – сялянская маладая неўдалота з ціхім жахам. Не палкія дэкламацыі ягоныя пранізвалі душу, але той незвычайны факт, што паэт ён, а жывы! Ад школьнае навукі вядома, што паэт перш мусіць памерці... І як шавецкі сынок, шаўчук, я звярнуў увагу на чаравікі Варашыльскага: з тупымі насамі, акуратна зашнураваныя, да бляску наглянцаваныя. Усё ж – падумалася – польскія камісары не так лахманныя ды непаголеныя, як рускія. Нам імпанавалі белагвардзейскія афіцэры (на фільмах); адразу відаць, што невашывыя. У канец вайны у нас сталі на кватэру нейкія камандзіры, двух; яны не толькі павыпівалі, яшчэ паненскія адэкалоны на этажэрцы ды вынеслі саксонскі касцюм бацькаў, але і надалі нам змагання з пасцельньмі інсектамі... Такога не забываецца, асабліва пасля ахайных немцаў, нічога што варагоў.