Рэдакцыйная работа – без элементарнага паняцця аб ёй – давалася нявыказна цяжка, але душа гарэла энтузіязмам. Здараліся дні і ночы, калі я амаль не спаў, малады і здаровы дваццацігодак. Сапраўднай журналістыкі раней палізаў трохі адзін Міхась Хмялеўскі; рэшта знаходзілася на сярмяжным узроўні тыпу: „Хлопці, будэмо пысаті газэту!” І хлопцы шпарылі! Сёння ў мяне няма адвагі глянуць на тыя нумары „Нівы”: прымітыў на ўзор перадваенных эфемерыдаў убогіх сялянскіх рэдактараў.
Некуды знік Мікола Калядка. Вынырнуў паважаным інструктарам Галоўнага праўлення Таварыства, але і ў гэтай ролі не вызначыўся. Сімпатычна з ім гаварылася, але быў з яго тып урадніка, не дзеяча. Як рэпатрыянту з-за савецкага кардону, магчыма, не надта і давяралі яму... Я, завалены тэрміновымі перакладамі, не меў калі на розгляды. Працоўны дзень апавяшчаў Баравік нараканнямі, што znowu няма з чаго зрабіць наступны нумар тыднёвіка. Калі, нарэшце, выходзіў з друку – здаецца, у чацвяргі? – склікалі нараду дзеля ацэнкі публікацыяў, іх ідэйнай важнасці ды тэматычнай разнастайнасці, агульнага выгляду часопіса. Панаваў настрой свята, які часам псаваў – заўсёды партыйнай крытыкай – Васька Баршчэўскі, пасля чаго арганізаваў ён складчыну на выпіўку. Яго пабойваліся шэфы і да п’янкі, зрэшты памяркоўнай, даходзіла без іхнага ўдзелу. Любіў пагаманіць з чаркаю ў руцэ вельмі таварыскі Міхась, а Васькаў успамагальнік, вечна падпіты Мікола Матэйчык – з Гарадка – пераўтвараўся ў аратара і дэкламатара чужых ды ўласных строфаў. Не пісаў вершыкаў, бадай, адзін Баравік. Аграном.
Журналіста з класным пяром „Ніва” не займела. Бо і адкуль?! Талент праглядаўся менавіта ў Ваські, аднак не хапала яму адукаванасці. І характару – схільнасці працаваць над сабою, чытаць кніжкі, развіваць здольнасці. Удачы не акрылялі яго, а дэмаралізавалі. У камандзіроўках клеіліся да Ваські гарачыя бабы, што не магло закончыцца дабром. У тым якаясьці біялагічная загадка: ёсць мужчыны, бы чараўнікі, якім нічога не каштуе спадабацца жаночай пекнаце. Наогул досыць вульгарныя яны самцы, што іншы Колька – Куц – тлумачыў арыфметычна: з дзесяці апланаваных каханак толькі... дзевяць б’е ў морду.
Я тым часам верыў у моц друкаванага слова, у ягоную публічную цудадзейнасць, і заядла ўзяўся за свае дыдактычныя апавяданні. Дастаткова нагадаць загаловак „Гнілое ў здаровым” з травеньскай „Нівы”, каб адразу адчуць, аб чым мой твор. Або „Родная глухамань” – у некалькіх укрыўках, летам таго ж пяцьдзесят шостага. Задаволенасць Валкавыцкага маім дэбютам была, як думаю, выключна практычная – меў чым запоўніць старонкі, прычым тэкстамі вытрыманымі ў строгім сацыялістычным рэалізме, з непазбежным маралітэтам, пазітыўным. Даваў мне, электратэхніку, „азбучные” веды пра тэхналогію літаратурнага запісу. На падабенства эксклюзіўнага выкладу. Хоць не ўсё да мяне даходзіла ад яго, але я інстынктыўна прадчуваў, што надарыўся шанц нечага падвучыцца ў чалавека, які ведае, што такое літаратура. Як аказалася пасля, як ніхто акрамя яго ў нашым пасляваенным асяроддзі паўінтэлігентаў у першым пакаленні. Без паняцця пра жыццё і свет.
„Ніваўцы” не мелі дзе жыць. Мяне паратаваў Серафім Раманюк, якога род ад Чаромхі; удаўся ён польскамоўным беларусам, дзіка саромеўся свайго „хахлацкага” дыялекту. Шмат дапамог мне яшчэ ў Электрычным тэхнікуме, будучы найвыдатным абітурыентам, а цяпер нараіў кватаранта цёткі, што знайшоў сабе самастойны пакоік. Аказаўся ім высозны хлопец з-пад Саколкі, які ахвотна гаварыў са мною па-беларуску. Не таму, што патрыёт, бо католік у нас не можа стацца беларускім патрыётам, ксёндз пракляне. Той высозны хлопец ненавідзіў беластачанаў за іхныя пажартункі з няпольскага акцэнту ды сялянскіх навыкаў, скупасці на выпіўку. Раманюк у гэты раз з адчувальнай палёгкаю пазбыўся кантакту са мною, бо я нацэліўся зрабіць з яго стопрацэнтнага беларуса, тыцкаючы яму ў рукі нумары „Нівы”, на „буквы” якое глядзеў ён з авечым здзіўленнем.
У таго хлопца – на смерць забыў імя! – ужо знайшоўся сябра для кватаранцкае суполкі, пачынаючы геаметр ад Карыціна, і мы ўтрох gadaliśmy w tym chłopskim języku. Усяляк пляваліся на мяшчанаў, якія і здаля не падпускалі нас да сябе. Пасля, вельмі ўжо потым, пашанцавала ім пажаніцца з беластачанкамі і, калі каторы ўгледзеў мяне на тратуары, дык, мала ног не паламаўшы, перабягаў на другі бок вуліцы! Такі вось гонар, зжалься Божа, у чалавека з вёскі.
Пакоік падаўся прасторным, і з кафлёваю плітою, але чамусьці з цэментавай падлогаю, і з адным акном, што ўпіралася ў хляўчук з паршуком ды курамі. Напрыканцы вуліцы Сянкевіча, блізу сённяшнага гарадскога шпіталю. У рэштавіне местачковага Беластока. З надыходам восені і маразоў валасы прымярзалі да падушак. Тады злітаваўся нада мною Аляксандр Давідзюк, былы шэф беластоцкай цэнзуры, актуальна старшыня Беларускага грамадска-культурнага таварыства; дазволіў начаваць у сваім службовым кабінеце.
Рэдакцыю „Нівы” за гэты час перанеслі з Кілінскага на Маніфэсту Ліпцовага, у правае крыло кіно „Сырэна”. На высокім паверсе там, з авальнай заляй з траскочучым паркетам знаходзіліся тры пакоі па лініі антрэсолі як быццам, два з якіх займала Таварыства; у трэцім, за калідорчыкам, гнездаваў Валкавыцкі з Баравіком; журналісты і машыністкі – Люба Сліжэўская, Ніна Бручка – гугнявілі, як гусі на выгане, на той аграмадзіне з туалетам
у глыбокім закутку (сталы стаялі паўкругам). Вечарамі адбываў тут рэпетыцыі тлумны хор, пасля чаго пару паненак спрабавала хутка выйсці замуж папоцемку... Кіраўнічка балетнай групы, спадарыня Таццяна Гіжэўская, трымала свой табунік у моцнай дысцыпліне, слушна лічачы, што любашчы кепска ўплываюць на фізічную кандыцыю танцорак, танцораў.
Валкавыцкі наважыўся ўрэшце ўзяць шлюб з Ляўчучкаю і, відаць, па гэтай прычыне пакінутае памяшканне на Кілінскага ўлады прызналі яму як кватэру. Але, недзе каля іх карпеў асобна Аляксандр Амільяновіч, бяздомны сувальскі паляк-галяк, якога ўзялі ў рэдакцыю, як хоць трохі ўмеючага быць пісакаю. Амільяновіч, гэты дэградаваны афіцэр бяспекі, што пасядзеў быў у турме за грахі, нечуваныя нават у сталінізм, – не імпанаваў лаяльнасцю і мы рэгулярна ведалі, зазвычай назаўтра, што Валкавыцкія менавіта елі і як спалі. Пра шэфа азываўся даволі баязліва, на Верцы затое не пакідаў сухое ніткі. Што казаць: прафесійная звычка, не мог ён не даносіць.
А маё начаванне ў Давідзюковым кабінеце закончылася ў камедыйным стылі. Ягоная сакратарка, маладая мужычка з Гарадка, з’яўлялася на службу раней за ўсіх і за ўсё, так сказаць: з усходам сонца. Маё спаннё на раскладной пасцелі выклікала ў яе сексуальныя фантазіі. З гэтым было паўбяды, пакуль таварыш Давідзюк не асмяшыўся – па маёй віне – перад міністэрскімі візітантамі. Чалавек з яго бачыўся спакойным, ураўнаважаным, і, вядома, не шануючым усякія паперы, дакументы; у шуфляды свайго пісьмовага стала ён і не заглядаў; поначы ў якойсь з іх дзерлася аж мыш! Я звярка ўпаляваў і запоўніў пустыя скрыначкі сваей ежаю – цыбуляю, хатнім салам, хлебам, сырам, маслам, яйкамі, малою патэльняй (смажыў вячэру на электрычнай плітцы).
Аднойчы кліча ён мяне.
– Товарышч Яновіч, понімаеце, надо што-то робіті, бо tak dalej być nie może, – сказаў сіплым ад злосці голасам. – Былі ў меня towarzysze z Warszawy, пытают про одін dokument, а я забыв о вас, давай высовываті шуфляды, а в ніх, понімаеце, цыбуля, сала, колбасы... Воны тое бачат, понімаеце, ну, молчат, але што про меня подумалі... Што я какой-то п’яніца! Ну і самі шуфляды że не для цыбулі, добрэ понімаеце, но для документов, товарышч Яновіч!